E-Text
प य नाम : महाभा यम ् (1,2,3 आ कािन) प य सं या : II
पा यांश य नाम : श दानुशासन य आनुष!"गका!ण %योजनािन - 2 पा यांश य सं या : 6
पा यांशत*वािन : 1) य तु %यु",े।
2) अ0व1ांसः।
3) 0वभ0,ं कुव3!4त।
0वषयसूची
1.0 : % तावना
2.0 : य तु %यु",े
3.0 : अ0व1ांस:
4.0 : 0वभ0,ं कुव3!4त 5.0 : पाठ य सारः
1.0 % तावना
श दानुशासन य आनुष!"गक%योजनेषु योदशसु 1) तेऽसुराः 2) दु?ः श दः
3) 0वभ0,ं कुव3!4त इAया यानां याणां %योजनानां 0वचारः कBर यते। एतदवसरे
“एकः श दः सDयEFातः” इAया दभा यकारो,वचन य 0व तरेण 0वचारः Gयते।
साधुश दापेIया अपJंशाः एवािधकाः भव4तीित हेतोः तेषां %योगे धम3 यापेIया
अधम3ः एव अिधकः %ाKनोतीित सL?ा4तं िनMKयते। धमा3धम3योः िनण3ये
NुितवाOयानािमव Pोकानाम0प %ामाQयं भवतीित %ितपाRते। %Aयिभवादे
KलुतFानाय TयाकरणमUयेयिमित, अ4यथा Kलुता%योगे अ0व1*वं %कटY Gयते।
%याजयागेषु तZ4म4 ाणां 0वभ0,0वपBरणामतया उ\चारण य Oविचदाव]यकAवेन तदथ^ TयाकरणमUयेयिमAयेवमादयः अंशाः अ िनMKय4ते।
2.0 य तु %यु",े
य तु %यु",े कुशलो 0वशेषे श दान ् यथाव_ Tयवहारकाले।
सोऽन4तमाKनोित जयं पर वाEयोग0व_ दु यित चापश दै:॥
श दानुशासन य आनुष!"गक%योजनेषु चतुथ3िमदं %योजनं “य तु %यु",े” इित।
अ क!bचदु\यते। “एक: पूव3परयो:” 6-1-84 इित सू े भा ये Nुितमूलकं वचनं %ो,ं
यथा-
“एक: श द: सDयEFात: शाeा!4वत: सु%यु,: वगf लोके कामधुEभवित” इित। अ य च भा य यायमथ3:-सDयक् Fात:=सDयOAवेन=साधुAवेन Fात:, शाeा!4वत:=शाeTयुAपादनमागfण अनुसं हत:, सु%यु,:=िशIो,रYAया %यु,:, वगf लोके=इ4gलोके, कामधुEभवित= वािभल0षतान ् पूरयित। एवbच सDयEFात: एकोऽ0प श द: अथ3बोधाय सु%यु,iेत ् कमुत व,Tयं सवfऽ0प श दा: इित? अ
“शाeा!4वत:” इAयनेन शाe मरणपूव3के %योगे धम3: सूिचत: - इित। अनया रYAया
त भा ये प ठत य वचन यानुवादतया %कृते “य तु %यु",े” इित %योजनं
%ितपाRते। इदं वचनं TयाकरणशाeाUययन य अL?1ारा पुkषाथ3साधनAवं बोधयित।
अयमथ3: - Tयवहारकाले=श द%योगावसरे
0व नानाथfऽवय स4देहे हरणं हार उ\यते।
नानास4देहहरणा_ Tयवहार इित मृतः।।
न क!iAक यिच!4म ं न क!iAक यिच gपुः।
Tयवहारेण जाय4ते िम ा!ण Bरपव तथा।।
य: कुशल:=अधीतTयाकरण: य: पुkष: लIण मरणपूव3कं, 0वशेषे=अथ30वशेषे। एक एव श द: कु िचदथf केनिचत ् %वृ0ZिनिमZेन %यु,: साधु: भवित। अ4य%वृ0Z-
िनिम0ZकAवे तु स: श द: असाधुरेव। यथा Ð “अm” श दे %यो,Tये “अ व” श द:
य द तुरगा यजाितिनिमZतया %युnयेत त ह3 असाधुरेव। न 0वRते वं=धनं य य स: इAयेवं धनाभाविनिमZ: %युnयते य द, त ह3 स: श द: त! म4नथf साधुरेव।
स:=अधीतTयाकरण: स: पुkष:, पर = वगf लोके, अन4तम ्=शाmितकं, जयम ्=अितशियतं सुखम ्, आKनोित=भजते। य तु वाEयोग0वत ्=%कृित%Aयय0वभागेन अथ30वशेषपरAवं वे0Z, स:=ताLश: पुkष:, अपश दै:=असाधुश द%योगै:, दु यित=अपराUयित - इित %कृतNुAयथ3:। एवbच य: अधीतTयाकरण:
श द%योगसमये कुशल: सन ् साधून ् श दान ् %यु",े स: यथा वगf लोके अितशियतं
सुखं %ाKनोित, स: एव असाधून ् श दान ् %यु",े चेत ् अधम^ भजते। तथा च साधुश दFानेन धम3िमव, असाधुश दFानेन अधम^ %ाKनोित। अ L?ा4त:-
Pे मजनकgTय य सेवनेन Tयािध: सDभवित, त 1परYतgTय य सेवने तु आरोEयं
िसUयित। त1त ् %कृतेऽ0प। अयमाशय: भा ये “क:” इAयारpय
“एवमपश दFानेऽKयधम3:” इित q4थात ् लpयते। एवं सित अ श"केयं समायाित यथा - अपश दFानेन भवतु नाम क!bच दव अधम3:, अथा0प धम3 य आिधOयाय TयाकरणमUयेतTयमेव - इित। अ या: श"काया: “अथवा” इAयारpय
“इAयेवमादयोऽपJंशा:” इAयेवं समाधानमु,ं भा यकृता। अयं भाव: - असाधुश दानां
%योगेण धम3 य अपेIया अिधक: अधम3: %ाKनोित। यत: साधुश दानां
स" यापेIया असाधुश दानां स" यैव अिधकतरा भवित। अ L?ा4त: - गौ: इित साधुश द: %िसs: लोके। अ य “गो” श द य साधुभूत य अनेके अपJंशा स!4त यथा-गावी, गोणी, गोता, गोपोतिलका इAयेवमादय:। अत: साधुश द य एकAवेन वtप: धम3: %ाKनोित, असाधुश दानां बहुAवेन अिधक: अधम3: %ाKनोतीित अपश द%योग: नैव कत3Tय: इित, ताLशापश द%योगिनवृ0Zi TयाकरणाUययनैक- साUयेित तदUययन य अव]यकत3TयAवं भा यकारा: अ मानुप दश!4त। य तु पुkष:
अनधीतTयाकरण: त य तु अFानमेव शरणिमित न स: पापभाक् भवतीAयाशयेन भगवता %ो,ं “अथ योऽवाEयोग0वत ्, अFानं त य शरणम ्” इित। तदुपBर “0वषम उप4यास:” इAयारpय “सोऽ0प म4ये पितत: यात ्” इित पय34तमाIेप:।
“अAय4तम ्” इAयथf “अAय4ताय” इAयTययम %यु,म ्। अयमाशय: - पशुपuयादYनां
तु अAय4तम ् योEयताया: अभावात ् अFानं शरणं भवतु नाम, क4तु मनु याणां
TयाकरणशाeाUययनयोEयAवात ् तै: िन0षsानुvानपBरAयागाय अव]यं Tयाकरणशाe- मUयेतTयमेव। अ L?ा4त: - “न wाxणं ह4यात ्” “न सुरां 0पबेत ्” इAयेवं wाxण य हननं, सुरापानं वा शाeेण िन0षsम ्। इदं शाeिनषेधम0वजानन ् wाxणAवसुराAवा द-
Fानपूव3कं त1धं, पानं वा य: पुkष: करोित स: पापं %ाKनोAयेव Ð इित। अ य आIेप य समाधानमु,ं “एवं त ह3” इAयारpय “0वFानं त य शरणम ्” इित यावत ्।
अवाEयोग0वदेव अधम^ %ाKनोित। वाEयोग0वत ् यR0प साधुश दािनव अपJंशान ् जानाित चेद0प साधुश दानेव %यु",े, न Aवसाधून ् इित हेतो: स: न दोषभाक्
भवित। तथा च अपश दFानमा ेण न अधम3:, क4तु %योगेणैव। अपश द%योग तु
वैयाकरणेन न Gयते एवेित स: सव3दा धम3मेव %ाKनोित, अवैयाकरण य तु
अपश द%योगादधम3 य वृ0sरेव भवतीित भा यकाराणामाशय:। तदुपBर !जFािसतं
यथा “Oव पुनBरदं प ठतम ्?” इित। “य तु %Aयु",े” इAया दवचनं कु प ठतिमित
%?ु: आशय:। अ य %y य उZरमु,म ् - “Jाजा नाम Pोका:” इित। “Jाजा:” इित काAयायनेन %णीता: Pोका:। तेषु Pोकेषु अयम4यतम: इित तदाशय:। तत: आIेप:
कृत: “ कbच भो: Pोका: अ0प %माणम ्?” इित। धमा3धम3यो: %ितपादनावसरे वेद- मृित-शाe0वषया: Pोका: अ0प %माणAवेन वीकतु^ योEया: वा? इित %?ुराशय:।
अयमिभ%ाय: प?तरमा0व करणीय: इित सूचियतुं पुनk,म ् “ कं चात:?” इित।
य द %माणम ्, अयम0प %माणं भ0वतुमह3ित- यदुदुDबरवणा3नां घटYनां मQडलं महत ्।
पीतं न गमयेत ् वग^ कं तत ् Gतुगतं नयेत ्॥ इित।
Pोका: अ0प %माणAवेन वी Gय4ते एव। त को वा संशय:? इित भा यकाराशय:।
तथा सित दोष: श!"कत: “य द %माणम ्” इAयारpय “ कं तत ् Gतुगतं नयेत ्” इित Pोकपादा4तं यावत ्। अयमिभ%ाय:। धमा3धम3यो: िनण3ये य द Pोका: अ0प
%माणAवेन अ"गी Gय4ते त ह3 “यदुदुDबर” इAया द: Pोक: अ0प %माणं यात ्।
धम3मनिधकृAय येन केना0प प ठत य %ामाQये अ या0प Pोक य %ामाQयाप0Z:।
Pोक य अथ3: एवम! त-उदुDबरं नाम ता|िमAयथ3:। उदुDबरवणा3नाम ्=ता|वण3- युतानाम ्, घटYनाम ्=कलशानाम ्, महत ् मQडलम ्=समुदाये 0वRमानं बहु सुराgTयम ्, पीतम ्=आ वा दतं सत ्, वग3म ्=इ4gलोकम ्, न गमयेत ्=य द न %ापयेत ्, त ह3 Gतुगतम ्=यागे सौ ाम!णqहपा थं वtपं तत ्=सुराgTयम ्, कं वग^ नयेत ्=न कदा0प वग^ नेतुं %भवित। अत: सौ ामणीं AयOAवा पानागारे एव सुरा पेया इित अ य Pोक याथ3:। य द भवदु,रYAया धमा3धम3िनण3ये Pोका: अ0प %माणAवेन अ"गी Gयेरन ् त ह3 अ या0प Pोक य %ामाQयाप0ZBरित %?ु: आIेप:।
अ य आIेप य समाधानमु,ं भगवता यथा - “%मZगीत एष त भवत:।
य Aव%मZगीत: तत ् %माणम ्” इित। अयमथ3: - “यदुदुDबर” इAया द: Pोक:
वेद0वषये 0वरोिधतया गीत:। अत: अयं Pोक: नैव %माणम ्। काAयायनेन िनबs य
“य तु %यु",े” इAयादे: Pोक य तु “एक: श द: सDयEFात:” इAया द: Nुित:
अनुqा हका अ तीित कारणेन %ामाQयम Aयेव - इित।
अनया रYAया श दानुशासन य चतुथ^ “य तु %यु",े” इAया यमानुष!"गकं
%योजनं भा ये व!ण3तम ्।
3.0 अ0व1ांस:
अ0व1ांस: %Aयिभवादे नाDनो ये न Kलुितं 0वदु:।
कामं तु तेषु तु 0व%ो य eी! ववायमहं वदेत ्॥
}ीव4मा भूमेAयUयेयं Tयाकरणम ्॥ अ0व1ांस: ॥
श दानुशासन य आनुष!"गक%योजनेषु पbचमिमदं %योजनम ् “अ0व1ांस:” इित।
अ?ाUया~याम ् अ?माUयाय य 1तीयपादे •यशीिततमिमदं सू िमदं प ठतं यथा-
“%Aयिभवादेऽशूgे” 8-2-83 इित। अशूg0वषये %Aयिभवादे य1ाOयं त य टे: Kलुत:
या दित तAसू ाथ3:। अ Kलुतो नाम “अचोऽ4Aया द ट” 1-1-64 इित सू ेण 0वधीयमाना कािचत ् सbFा। अचां मUये योऽ4Aय: स आ दय3 य तत ् टसbFं
या दित तAसू ाथ3:। %Aयिभवदो नाम अिभवादान4तरं %युnयमानम ् आशीव3च- नाAमकं वाOयम ्। उदा - अिभवादये देवदZोऽहम ् इAयेवम ् अिभवादनबोधके वाOये
%यु,े सित त %AयिभवादवाOयAवेन इदं वाOयं %युnयते - आयु मानेिध देवदZ३ इित। अ! मन ् वाOये %कृतसू ेण वाOय य टे:=देवदZश दे अ4Aय य अकार य Kलुत: 0व हत:। अ! मन ् सू े वाित3कमेकं प ठतं यथा - “!eयां न” इित। eीणां
0वषये तु अयं Kलुत: न %वत3ते इित तदथ3:। उदा - अिभवादये गाEय3हम ् इित अिभवादनवाOये %यु,े सित %AयिभवादवाOयAवेन - भो! आयु मती भव गािग3 इित वाOयं %युnयते। अ गाEया3: eीAवेन %कृतवाित3कानुसारेण सू %ा‚Kलुत य िनषेध:
जात:। एतAसू प ठतवाित3कल धाथ3: एव “अ0व1ांस:” इAया दना %ितपाRते।
अयमथ3: - Tयाकरणशाeं ये न 0वद!4त ते %Aयिभवादावसरे “%Aयिभवादेऽशूgे” 8-2-83 इित सू ाथ3 य अ0वFानात ् तAसू ो,ं KलुतMपं काय3म ्=Kलुतो\चारणं कतु^ न पारय!4त। अत: तेषां सकाशे यथा eीषु नामगो ो\चारणपूव3कम ् अिभवादनं न Gयते क4तु “अयमहं नमािम” इAयुOAवा अिभनयमा ं Gयते, त1त ् Tयाकरणशाe% Gयाऽ0वFातृषु Tयवहत3Tयम ्। अत: TयाकरणशाeाUययनं Gयते चेत ्
%Aयिभवादवेलायां Kलुत य कत3Tयता Fायते। तेन त य वैयाकरणAवात ् अिभवादियतार: नामगो ो\चारणपूव3कं तं वैयाकरणमिभवद!4त। तत: स: वैयाकरण:
%Aयिभवादवेलायां Kलुतमु\चारयित यथा “आयु मान ् भव देवदZ३” इित Gमेण।
अत: %Aयिभवादावसरे Kलुतो\चारणयोEयतािसƒUयथ^ TयाकरणशाeमUयेतTयम ् - इित। अनया रYAया श दानुशासन य पbचममानुष!"गकं %योजनम ् अ0व1ांसः
इAया यमेतावता व!ण3तम ्।
अ %yः Ð
आयु मान ् भव सौDयेित वा\यो 0व%ोऽिभवादने।
अकारiा य नाDनोऽ4ते वा\यः पूवा3Iरः मृतः।।
इित मनु मृितवचनेनैव Kलुत0वषयकं Fानं िसUयित। अतः Tयाकरण य काऽऽव]यकता इित।
अ समाधानम ्
‘ऊकालोn… वदYघ3Kलुतः’ 1-2-27 इित सू ल!Iत य Kलुत य Fानाय पुनः
Tयाकरणमेवाव]यकम ् - इित।
4.0 0वभ0,ं कुव3!4त
या!Fका: पठ!4त - “%याजा: स0वभ0,का: काया3:” इित। न चा4तरेण Tयाकरणं %याजा: स0वभ0,का: शOया: कतु3म ्॥ 0वभ0,ं कुव3!4त॥
श दानुशासन यानुष!"गक%योजनेषु षvं %योजनमु,ं यथा “0वभ0,ं कुव3!4त” इित।
या!Fका:=यFकाQडभवा: श दा:। वै दका: श दा: पठ!4त=उप दश!4त “ऋ0ष:
पठित” इित %योगे ऋ0षश द य यथा वेद: इAयथ3: त1द ा0प %योग:। %याजा:
स0वभ0,का: काया3: इित। अयमाशय:। “दश3पूण3मासाpयां जुहोित” इित 0विधवाOयम ्। त दश3पूणमासा"गAवेन %याजयागा: 0व हता:। %धानयागात ् %ाक्
इnय4ते इित %यागा:। उदा - दश3पूण3मासयागे पbच %याजा: भव!4त। यथा - 1. सिमधो यजित 2. तनूनपातं यजित 3. इडो यजित 4. ब ह3य3जित 5. वाहाकारं
यजित - इित। आधानोZरं य द उदरTयथावान ् यात ्, य द वा संवAसरमUये त य महती 0वपत ् याZदा नैिम0Zकˆं पुनराधाने0?ं 0वधाय त इदमाDनातं “%याजा:
स0वभ0,का: काया3:” इित। त
“न केवला %कृित: %यो,Tया ना0प केवल: %Aयय:”
इित िनयम य स‰ावेन केवलाया: 0वभ,े: %योगानह3Aवेन 0वभ0,श देन
%कृितरा!IKयते। सा च %कृित: अ!Eनश दMपा, न तु या कािचत ्। अत एव िनk,े
देवताकाQडे “अथ कंदेवता: %याजानुयाजा:?” इित %yे कृते “आEनेया इित तु
! थित:” इित समा हतम ्। अ %याजा:=%याजयागसDबsा: म4 ा: इAयथ3:।
त मात ् %ागु,ेषु पbचसु %याजम4 ेषु आ दत: चतुषु3 %याजेषु चत}: 0वभ,य:
अ!Eनश द%कृितका: प य4ते इित Nौतq4थेषु g?Tयिमित श दकौ तुभे
भ‹टो!जदY!Iतै: िनM0पतम ्। ते च म4 ा: 1. “ये यजामहे भूभु3व सुव:
सिमधोऽEनेऽEने आnय य Tयेतु वौषŒ” 2. “ये यजामहे भूभु3व सुव:
तनूनपादEनावEन आnय य Tयेतु वौषŒ” 3. ये यजामहे भूभु3व सुवBरडोऽ!EननाऽEने
आnय य Tयेतु 4. ये यजामहे भूभु3व: सुवब3 ह3र!EनमEने आnय य Tयेतु वौषŒ इAयेवंMपा:। अ सDबु0s-स‚Dयेकवचन-तृतीयैकवचन- 1तीयैकवचनMपा:
अ!Eनश द%कृित0विश?ा: 0वभ,य: %यो,Tया:।। इAथम सव3 स0वभ0,कAवेन
%याजम4 ाणां %योगाय TयाकरणाUययनमिनवाय3म ्। अनेनैव आशयेन न चा4तरेण Tयाकरणं %याजा: स0वभ0,का: शOया: कतु3म ्
इAयु,ं भगवता भा यकृता। अ4तरेण Tयाकरणम ्=Tयाकरणशाeं 0वना,
%याजा:=%याजयागप ठता: म4 ा:, स0वभ0,का:=0वभ0,स हता:, कतु^ न शOया:=%यो,ुं न शOय4ते इAयथ3:। 0वभOAया दFानं TयाकरणशाeFानाधीनम ्।
या!FकवृsTयवहारात ् तnFानं सDभवतीAय0प न, त याKयेत4मूलAवात ्।
तƒTयवहार यैव मानAवे मीमांसाशाe य उ\छेदाप0Zi। अनया रYAया
श दानुशासन य योदशसु आनुष!"गक%योजनेषु षvं “0वभ0,ं कुव3!4त” इAया यं
0वचाBरतम ्।
इAथम! मन ् पाठे 1) य तु %यु",े 2) अ0व1ांसः 3) 0वभ0,ं कुव3!4त इित
ी!ण आनुष!"गक%योजनािन 0वचाBरतािन।
5.0 पाठ य सारः
श दानुशासन य आनुष!"गक%योजनेषु चतुथ3-पbचम-षvािन 1) य तु %यु",े
2) अ0व1ांसः 3) 0वभ0,ं कुव3!4त इAया यािन अ पाठे 0वचाBरतािन।
अ! म4नवसरे एकः पूव3परयोः इित सू भा यो, य ‘एकः श दः सDयEFातः’ इAया दवाOय याथ3ः 0वचाBरतः तदनुवादकमेव य तु %यु",े इित %योजनिमित
%ितपा दतम ्। धमा3धम3योः 0वचारावसरे वेद मृितशाe0वषयकाः Pोकाः अ0प
%माणAवेन अ"गी Gय4ते इित Tयव था0पतम ्। साधुश द%योगेण धम3ः इव असाधुश द%योगे अधम3ः इAयंशः 0वचाBरतः। %Aयिभवादावसरे Kलुत यानु\चारणे
अFानं %क‹येतेित हेतोः त!4नवृZये TयाकरणमUयेतTयिमित समी!Iतम ्।
0वभ0,Fाने सAयेव %याजम4 ेषु त 1पBरणामः कतु^ शOयते, अत तnFानाय Tयाकरणमाव]यकिमAयेवमादयः अंशाः अ! मन ् पाठे चिच3ताः।