• No results found

श दानुशासन य आनुष!"गक%योजनेषु चतुथ3िमदं %योजनं “य तु %यु&#34

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2023

Share "श दानुशासन य आनुष!"गक%योजनेषु चतुथ3िमदं %योजनं “य तु %यु&#34"

Copied!
10
0
0

Loading.... (view fulltext now)

Full text

(1)

E-Text

प य नाम : महाभा यम ् (1,2,3 आ कािन) प य सं या : II

पा यांश य नाम : श दानुशासन य आनुष!"गका!ण %योजनािन - 2 पा यांश य सं या : 6

पा यांशत*वािन : 1) य तु %यु",े।

2) अ0व1ांसः।

3) 0वभ0,ं कुव3!4त।

0वषयसूची

1.0 : % तावना

2.0 : य तु %यु",े

3.0 : अ0व1ांस:

4.0 : 0वभ0,ं कुव3!4त 5.0 : पाठ य सारः

(2)

1.0 % तावना

श दानुशासन य आनुष!"गक%योजनेषु योदशसु 1) तेऽसुराः 2) दु?ः श दः

3) 0वभ0,ं कुव3!4त इAया यानां याणां %योजनानां 0वचारः कBर यते। एतदवसरे

“एकः श दः सDयEFातः” इAया दभा यकारो,वचन य 0व तरेण 0वचारः Gयते।

साधुश दापेIया अपJंशाः एवािधकाः भव4तीित हेतोः तेषां %योगे धम3 यापेIया

अधम3ः एव अिधकः %ाKनोतीित सL?ा4तं िनMKयते। धमा3धम3योः िनण3ये

NुितवाOयानािमव Pोकानाम0प %ामाQयं भवतीित %ितपाRते। %Aयिभवादे

KलुतFानाय TयाकरणमUयेयिमित, अ4यथा Kलुता%योगे अ0व1*वं %कटY Gयते।

%याजयागेषु तZ4म4 ाणां 0वभ0,0वपBरणामतया उ\चारण य Oविचदाव]यकAवेन तदथ^ TयाकरणमUयेयिमAयेवमादयः अंशाः अ िनMKय4ते।

2.0 य तु %यु",े

य तु %यु",े कुशलो 0वशेषे श दान ् यथाव_ Tयवहारकाले।

सोऽन4तमाKनोित जयं पर वाEयोग0व_ दु यित चापश दै:॥

श दानुशासन य आनुष!"गक%योजनेषु चतुथ3िमदं %योजनं “य तु %यु",े” इित।

अ क!bचदु\यते। “एक: पूव3परयो:” 6-1-84 इित सू े भा ये Nुितमूलकं वचनं %ो,ं

यथा-

एक: श द: सDयEFात: शाeा!4वत: सु%यु,: वगf लोके कामधुEभवित इित। अ य च भा य यायमथ3:-सDयक् Fात:=सDयOAवेन=साधुAवेन Fात:, शाeा!4वत:=शाeTयुAपादनमागfण अनुसं हत:, सु%यु,:=िशIो,रYAया %यु,:, वगf लोके=इ4gलोके, कामधुEभवित= वािभल0षतान ् पूरयित। एवbच सDयEFात: एकोऽ0प श द: अथ3बोधाय सु%यु,iेत ् कमुत व,Tयं सवfऽ0प श दा: इित? अ

(3)

“शाeा!4वत:” इAयनेन शाe मरणपूव3के %योगे धम3: सूिचत: - इित। अनया रYAया

त भा ये प ठत य वचन यानुवादतया %कृते “य तु %यु",े” इित %योजनं

%ितपाRते। इदं वचनं TयाकरणशाeाUययन य अL?1ारा पुkषाथ3साधनAवं बोधयित।

अयमथ3: - Tयवहारकाले=श द%योगावसरे

0व नानाथfऽवय स4देहे हरणं हार उ\यते।

नानास4देहहरणा_ Tयवहार इित मृतः।।

न क!iAक यिच!4म ं न क!iAक यिच gपुः।

Tयवहारेण जाय4ते िम ा!ण Bरपव तथा।।

य: कुशल:=अधीतTयाकरण: य: पुkष: लIण मरणपूव3कं, 0वशेषे=अथ30वशेषे। एक एव श द: कु िचदथf केनिचत ् %वृ0ZिनिमZेन %यु,: साधु: भवित। अ4य%वृ0Z-

िनिम0ZकAवे तु स: श द: असाधुरेव। यथा Ð “अm” श दे %यो,Tये “अ व” श द:

य द तुरगा यजाितिनिमZतया %युnयेत त ह3 असाधुरेव। न 0वRते वं=धनं य य स: इAयेवं धनाभाविनिमZ: %युnयते य द, त ह3 स: श द: त! म4नथf साधुरेव।

स:=अधीतTयाकरण: स: पुkष:, पर = वगf लोके, अन4तम ्=शाmितकं, जयम ्=अितशियतं सुखम ्, आKनोित=भजते। य तु वाEयोग0वत ्=%कृित%Aयय0वभागेन अथ30वशेषपरAवं वे0Z, स:=ताLश: पुkष:, अपश दै:=असाधुश द%योगै:, दु यित=अपराUयित - इित %कृतNुAयथ3:। एवbच य: अधीतTयाकरण:

श द%योगसमये कुशल: सन ् साधून ् श दान ् %यु",े स: यथा वगf लोके अितशियतं

सुखं %ाKनोित, स: एव असाधून ् श दान ् %यु",े चेत ् अधम^ भजते। तथा च साधुश दFानेन धम3िमव, असाधुश दFानेन अधम^ %ाKनोित। अ L?ा4त:-

(4)

Pे मजनकgTय य सेवनेन Tयािध: सDभवित, त 1परYतgTय य सेवने तु आरोEयं

िसUयित। त1त ् %कृतेऽ0प। अयमाशय: भा ये क: इAयारpय

एवमपश दFानेऽKयधम3: इित q4थात ् लpयते। एवं सित अ श"केयं समायाित यथा - अपश दFानेन भवतु नाम क!bच दव अधम3:, अथा0प धम3 य आिधOयाय TयाकरणमUयेतTयमेव - इित। अ या: श"काया: अथवा इAयारpय

इAयेवमादयोऽपJंशा: इAयेवं समाधानमु,ं भा यकृता। अयं भाव: - असाधुश दानां

%योगेण धम3 य अपेIया अिधक: अधम3: %ाKनोित। यत: साधुश दानां

स" यापेIया असाधुश दानां स" यैव अिधकतरा भवित। अ L?ा4त: - गौ: इित साधुश द: %िसs: लोके। अ य “गो” श द य साधुभूत य अनेके अपJंशा स!4त यथा-गावी, गोणी, गोता, गोपोतिलका इAयेवमादय:। अत: साधुश द य एकAवेन वtप: धम3: %ाKनोित, असाधुश दानां बहुAवेन अिधक: अधम3: %ाKनोतीित अपश द%योग: नैव कत3Tय: इित, ताLशापश द%योगिनवृ0Zi TयाकरणाUययनैक- साUयेित तदUययन य अव]यकत3TयAवं भा यकारा: अ मानुप दश!4त। य तु पुkष:

अनधीतTयाकरण: त य तु अFानमेव शरणिमित न स: पापभाक् भवतीAयाशयेन भगवता %ो,ं अथ योऽवाEयोग0वत ्, अFानं त य शरणम ् इित। तदुपBर 0वषम उप4यास: इAयारpय सोऽ0प म4ये पितत: यात ् इित पय34तमाIेप:।

“अAय4तम ्” इAयथf अAय4ताय इAयTययम %यु,म ्। अयमाशय: - पशुपuयादYनां

तु अAय4तम ् योEयताया: अभावात ् अFानं शरणं भवतु नाम, क4तु मनु याणां

TयाकरणशाeाUययनयोEयAवात ् तै: िन0षsानुvानपBरAयागाय अव]यं Tयाकरणशाe- मUयेतTयमेव। अ L?ा4त: - “न wाxणं ह4यात ्” “न सुरां 0पबेत ्” इAयेवं wाxण य हननं, सुरापानं वा शाeेण िन0षsम ्। इदं शाeिनषेधम0वजानन ् wाxणAवसुराAवा द-

(5)

Fानपूव3कं त1धं, पानं वा य: पुkष: करोित स: पापं %ाKनोAयेव Ð इित। अ य आIेप य समाधानमु,ं एवं त ह3 इAयारpय 0वFानं त य शरणम ् इित यावत ्।

अवाEयोग0वदेव अधम^ %ाKनोित। वाEयोग0वत ् यR0प साधुश दािनव अपJंशान ् जानाित चेद0प साधुश दानेव %यु",े, न Aवसाधून ् इित हेतो: स: न दोषभाक्

भवित। तथा च अपश दFानमा ेण न अधम3:, क4तु %योगेणैव। अपश द%योग तु

वैयाकरणेन न Gयते एवेित स: सव3दा धम3मेव %ाKनोित, अवैयाकरण य तु

अपश द%योगादधम3 य वृ0sरेव भवतीित भा यकाराणामाशय:। तदुपBर !जFािसतं

यथा Oव पुनBरदं प ठतम ्?” इित। “य तु %Aयु",े” इAया दवचनं कु प ठतिमित

%?ु: आशय:। अ य %y य उZरमु,म ् - Jाजा नाम Pोका: इित। Jाजा: इित काAयायनेन %णीता: Pोका:। तेषु Pोकेषु अयम4यतम: इित तदाशय:। तत: आIेप:

कृत: कbच भो: Pोका: अ0प %माणम ्?” इित। धमा3धम3यो: %ितपादनावसरे वेद- मृित-शाe0वषया: Pोका: अ0प %माणAवेन वीकतु^ योEया: वा? इित %?ुराशय:।

अयमिभ%ाय: प?तरमा0व करणीय: इित सूचियतुं पुनk,म ् कं चात:?” इित।

य द %माणम ्, अयम0प %माणं भ0वतुमह3ित- यदुदुDबरवणा3नां घटYनां मQडलं महत ्।

पीतं न गमयेत ् वग^ कं तत ् Gतुगतं नयेत ्॥ इित।

Pोका: अ0प %माणAवेन वी Gय4ते एव। त को वा संशय:? इित भा यकाराशय:।

तथा सित दोष: श!"कत: य द %माणम ् इAयारpय कं तत ् Gतुगतं नयेत ् इित Pोकपादा4तं यावत ्। अयमिभ%ाय:। धमा3धम3यो: िनण3ये य द Pोका: अ0प

%माणAवेन अ"गी Gय4ते त ह3 “यदुदुDबर” इAया द: Pोक: अ0प %माणं यात ्।

धम3मनिधकृAय येन केना0प प ठत य %ामाQये अ या0प Pोक य %ामाQयाप0Z:।

(6)

Pोक य अथ3: एवम! त-उदुDबरं नाम ता|िमAयथ3:। उदुDबरवणा3नाम ्=ता|वण3- युतानाम ्, घटYनाम ्=कलशानाम ्, महत ् मQडलम ्=समुदाये 0वRमानं बहु सुराgTयम ्, पीतम ्=आ वा दतं सत ्, वग3म ्=इ4gलोकम ्, न गमयेत ्=य द न %ापयेत ्, त ह3 Gतुगतम ्=यागे सौ ाम!णqहपा थं वtपं तत ्=सुराgTयम ्, कं वग^ नयेत ्=न कदा0प वग^ नेतुं %भवित। अत: सौ ामणीं AयOAवा पानागारे एव सुरा पेया इित अ य Pोक याथ3:। य द भवदु,रYAया धमा3धम3िनण3ये Pोका: अ0प %माणAवेन अ"गी Gयेरन ् त ह3 अ या0प Pोक य %ामाQयाप0ZBरित %?ु: आIेप:।

अ य आIेप य समाधानमु,ं भगवता यथा - %मZगीत एष त भवत:।

य Aव%मZगीत: तत ् %माणम ् इित। अयमथ3: - “यदुदुDबर” इAया द: Pोक:

वेद0वषये 0वरोिधतया गीत:। अत: अयं Pोक: नैव %माणम ्। काAयायनेन िनबs य

“य तु %यु",े” इAयादे: Pोक य तु “एक: श द: सDयEFात:” इAया द: Nुित:

अनुqा हका अ तीित कारणेन %ामाQयम Aयेव - इित।

अनया रYAया श दानुशासन य चतुथ^ “य तु %यु",े” इAया यमानुष!"गकं

%योजनं भा ये व!ण3तम ्।

3.0 अ0व1ांस:

अ0व1ांस: %Aयिभवादे नाDनो ये न Kलुितं 0वदु:।

कामं तु तेषु तु 0व%ो य eी! ववायमहं वदेत ्॥

}ीव4मा भूमेAयUयेयं Tयाकरणम ्॥ अ0व1ांस: ॥

श दानुशासन य आनुष!"गक%योजनेषु पbचमिमदं %योजनम ् “अ0व1ांस:” इित।

अ?ाUया~याम ् अ?माUयाय य 1तीयपादे •यशीिततमिमदं सू िमदं प ठतं यथा-

“%Aयिभवादेऽशूgे” 8-2-83 इित। अशूg0वषये %Aयिभवादे य1ाOयं त य टे: Kलुत:

(7)

या दित तAसू ाथ3:। अ Kलुतो नाम “अचोऽ4Aया द ट” 1-1-64 इित सू ेण 0वधीयमाना कािचत ् सbFा। अचां मUये योऽ4Aय: स आ दय3 य तत ् टसbFं

या दित तAसू ाथ3:। %Aयिभवदो नाम अिभवादान4तरं %युnयमानम ् आशीव3च- नाAमकं वाOयम ्। उदा - अिभवादये देवदZोऽहम ् इAयेवम ् अिभवादनबोधके वाOये

%यु,े सित त %AयिभवादवाOयAवेन इदं वाOयं %युnयते - आयु मानेिध देवदZ३ इित। अ! मन ् वाOये %कृतसू ेण वाOय य टे:=देवदZश दे अ4Aय य अकार य Kलुत: 0व हत:। अ! मन ् सू े वाित3कमेकं प ठतं यथा - “!eयां न” इित। eीणां

0वषये तु अयं Kलुत: न %वत3ते इित तदथ3:। उदा - अिभवादये गाEय3हम ् इित अिभवादनवाOये %यु,े सित %AयिभवादवाOयAवेन - भो! आयु मती भव गािग3 इित वाOयं %युnयते। अ गाEया3: eीAवेन %कृतवाित3कानुसारेण सू %ा‚Kलुत य िनषेध:

जात:। एतAसू प ठतवाित3कल धाथ3: एव “अ0व1ांस:” इAया दना %ितपाRते।

अयमथ3: - Tयाकरणशाeं ये न 0वद!4त ते %Aयिभवादावसरे “%Aयिभवादेऽशूgे” 8-2-83 इित सू ाथ3 य अ0वFानात ् तAसू ो,ं KलुतMपं काय3म ्=Kलुतो\चारणं कतु^ न पारय!4त। अत: तेषां सकाशे यथा eीषु नामगो ो\चारणपूव3कम ् अिभवादनं न Gयते क4तु “अयमहं नमािम” इAयुOAवा अिभनयमा ं Gयते, त1त ् Tयाकरणशाe% Gयाऽ0वFातृषु Tयवहत3Tयम ्। अत: TयाकरणशाeाUययनं Gयते चेत ्

%Aयिभवादवेलायां Kलुत य कत3Tयता Fायते। तेन त य वैयाकरणAवात ् अिभवादियतार: नामगो ो\चारणपूव3कं तं वैयाकरणमिभवद!4त। तत: स: वैयाकरण:

%Aयिभवादवेलायां Kलुतमु\चारयित यथा “आयु मान ् भव देवदZ३” इित Gमेण।

अत: %Aयिभवादावसरे Kलुतो\चारणयोEयतािसƒUयथ^ TयाकरणशाeमUयेतTयम ् - इित। अनया रYAया श दानुशासन य पbचममानुष!"गकं %योजनम ् अ0व1ांसः

इAया यमेतावता व!ण3तम ्।

(8)

अ %yः Ð

आयु मान ् भव सौDयेित वा\यो 0व%ोऽिभवादने।

अकारiा य नाDनोऽ4ते वा\यः पूवा3Iरः मृतः।।

इित मनु मृितवचनेनैव Kलुत0वषयकं Fानं िसUयित। अतः Tयाकरण य काऽऽव]यकता इित।

अ समाधानम ्

‘ऊकालोn… वदYघ3Kलुतः’ 1-2-27 इित सू ल!Iत य Kलुत य Fानाय पुनः

Tयाकरणमेवाव]यकम ् - इित।

4.0 0वभ0,ं कुव3!4त

या!Fका: पठ!4त - %याजा: स0वभ0,का: काया3: इित। न चा4तरेण Tयाकरणं %याजा: स0वभ0,का: शOया: कतु3म ्॥ 0वभ0,ं कुव3!4त॥

श दानुशासन यानुष!"गक%योजनेषु षvं %योजनमु,ं यथा 0वभ0,ं कुव3!4त इित।

या!Fका:=यFकाQडभवा: श दा:। वै दका: श दा: पठ!4त=उप दश!4त “ऋ0ष:

पठित” इित %योगे ऋ0षश द य यथा वेद: इAयथ3: त1द ा0प %योग:। %याजा:

स0वभ0,का: काया3: इित। अयमाशय:। “दश3पूण3मासाpयां जुहोित” इित 0विधवाOयम ्। त दश3पूणमासा"गAवेन %याजयागा: 0व हता:। %धानयागात ् %ाक्

इnय4ते इित %यागा:। उदा - दश3पूण3मासयागे पbच %याजा: भव!4त। यथा - 1. सिमधो यजित 2. तनूनपातं यजित 3. इडो यजित 4. ब ह3य3जित 5. वाहाकारं

यजित - इित। आधानोZरं य द उदरTयथावान ् यात ्, य द वा संवAसरमUये त य महती 0वपत ् याZदा नैिम0Zकˆं पुनराधाने0?ं 0वधाय त इदमाDनातं “%याजा:

स0वभ0,का: काया3:” इित। त

(9)

न केवला %कृित: %यो,Tया ना0प केवल: %Aयय:

इित िनयम य स‰ावेन केवलाया: 0वभ,े: %योगानह3Aवेन 0वभ0,श देन

%कृितरा!IKयते। सा च %कृित: अ!Eनश दMपा, न तु या कािचत ्। अत एव िनk,े

देवताकाQडे “अथ कंदेवता: %याजानुयाजा:?” इित %yे कृते “आEनेया इित तु

! थित:” इित समा हतम ्। अ %याजा:=%याजयागसDबsा: म4 ा: इAयथ3:।

त मात ् %ागु,ेषु पbचसु %याजम4 ेषु आ दत: चतुषु3 %याजेषु चत}: 0वभ,य:

अ!Eनश द%कृितका: प य4ते इित Nौतq4थेषु g?Tयिमित श दकौ तुभे

भ‹टो!जदY!Iतै: िनM0पतम ्। ते च म4 ा: 1. “ये यजामहे भूभु3व सुव:

सिमधोऽEनेऽEने आnय य Tयेतु वौषŒ” 2. “ये यजामहे भूभु3व सुव:

तनूनपादEनावEन आnय य Tयेतु वौषŒ” 3. ये यजामहे भूभु3व सुवBरडोऽ!EननाऽEने

आnय य Tयेतु 4. ये यजामहे भूभु3व: सुवब3 ह3र!EनमEने आnय य Tयेतु वौषŒ इAयेवंMपा:। अ सDबु0s-स‚Dयेकवचन-तृतीयैकवचन- 1तीयैकवचनMपा:

अ!Eनश द%कृित0विश?ा: 0वभ,य: %यो,Tया:।। इAथम सव3 स0वभ0,कAवेन

%याजम4 ाणां %योगाय TयाकरणाUययनमिनवाय3म ्। अनेनैव आशयेन न चा4तरेण Tयाकरणं %याजा: स0वभ0,का: शOया: कतु3म ्

इAयु,ं भगवता भा यकृता। अ4तरेण Tयाकरणम ्=Tयाकरणशाeं 0वना,

%याजा:=%याजयागप ठता: म4 ा:, स0वभ0,का:=0वभ0,स हता:, कतु^ न शOया:=%यो,ुं न शOय4ते इAयथ3:। 0वभOAया दFानं TयाकरणशाeFानाधीनम ्।

या!FकवृsTयवहारात ् तnFानं सDभवतीAय0प न, त याKयेत4मूलAवात ्।

तƒTयवहार यैव मानAवे मीमांसाशाe य उ\छेदाप0Zi। अनया रYAया

श दानुशासन य योदशसु आनुष!"गक%योजनेषु षvं “0वभ0,ं कुव3!4त” इAया यं

0वचाBरतम ्।

(10)

इAथम! मन ् पाठे 1) य तु %यु",े 2) अ0व1ांसः 3) 0वभ0,ं कुव3!4त इित

ी!ण आनुष!"गक%योजनािन 0वचाBरतािन।

5.0 पाठ य सारः

श दानुशासन य आनुष!"गक%योजनेषु चतुथ3-पbचम-षvािन 1) य तु %यु",े

2) अ0व1ांसः 3) 0वभ0,ं कुव3!4त इAया यािन अ पाठे 0वचाBरतािन।

अ! म4नवसरे एकः पूव3परयोः इित सू भा यो, य ‘एकः श दः सDयEFातः’ इAया दवाOय याथ3ः 0वचाBरतः तदनुवादकमेव य तु %यु",े इित %योजनिमित

%ितपा दतम ्। धमा3धम3योः 0वचारावसरे वेद मृितशाe0वषयकाः Pोकाः अ0प

%माणAवेन अ"गी Gय4ते इित Tयव था0पतम ्। साधुश द%योगेण धम3ः इव असाधुश द%योगे अधम3ः इAयंशः 0वचाBरतः। %Aयिभवादावसरे Kलुत यानु\चारणे

अFानं %क‹येतेित हेतोः त!4नवृZये TयाकरणमUयेतTयिमित समी!Iतम ्।

0वभ0,Fाने सAयेव %याजम4 ेषु त 1पBरणामः कतु^ शOयते, अत तnFानाय Tयाकरणमाव]यकिमAयेवमादयः अंशाः अ! मन ् पाठे चिच3ताः।

References