E-Text
प य नाम : महाभा यम ् (7,8,9 आ कािन)
प सं या : XI
पा यांशनाम : आ तौ ट कतौ
पा यांशसं या : 2
पा यांश य मु याः अंशाः :
1) आगमश)द य िनव,चनम ्।
2) सू े समासिनद1शादथ,3हणे संशय:, त5ारणम ्।
3) आगम8वधानेन श)दिन:य:वश;का, त5ारणम ्।
4) आदेशे= वव आगमे व8प बु8?8वप@रणाम:।
5) थानेयोग:व य, C:ययपर:व य चापवाद: अयं 8विध:।
8वषयसूची
1.0 : C तावना
2.0 : उपोIात:
3.0 : अ ाJेप:
4.0 : अ ोKरम ्
5.0 : श)दिन:य:व8वषियणी श;का, त:प@रहारL 6.0 : अ ाJेप:, त:समाधानम ्
7.0 : C:ययेषु Cकृतसू CवृOयाप8K@र:याJेप:
8.0 : पूवPQाJेपप@रहार:
9.0 : अ श;का, त:प@रहारL 10.0 : पाठ य सार:
1.0 C तावना
भगवता पा=णिनना उप दSेषु धा:वा दषु आगमोऽ8प अ यतम:। आU उपसग,पूव,कात ् गम ॢ गता8वित धातो: अच ् C:यये आगमश)द: िसWयित। आगम य
िनव,चनं कृतं यथा -
अ य 8व मान तु यो वण,: Yूयतेऽिधक:।
आगZयमानतु[य:वात ् स आगम इित मृत:॥ इित।
आ8पशलीय_ोक: एवं िनव,8Q-
आगमोऽनुपघातेन 8वकारLोपमद,नात ्।
आदेश तु Cस;गेन लोप: सवा,पकष,णात ्॥ इित।
अत एव "िम वदागम:" इ:येवम ् आगमं िम वc dयवहर= त वैयाकरणा:।
अयमागम: 8 8वध:। यथा - १. आ वयव: २. अ तावयव: ३. अ :यादच: पर:
इित भेदात ्। सZCित "आ तौ ट कतौ" १-१-४६ इतीदं सू ं ट=:कतामागमानाम ् आ वयव:व-अ तावयव:वबोधकम ्।
2.0 उपोIात:
अSाWयाkया: CथमाWयाय य Cथमपादे षlच:वा@रंशKमिमदं सू म ्-"आ तौ
ट कतौ" १-१-४६ इित। आ तौ, ट कतौ इित पद8वभागोऽ । 5पदिमदं सू म ्।
आ दL अ तL=आ तौ इित "चाथ1 5 5:" २-२-२९ इित सू ेण इतरेतरयोग5 5:। एवं टL कL=टकौ इित 5 5े, तत: टकौ इतौ ययो: तौ=ट कतौ
इित "अनेकम यपदाथ1" २-२-२४ इित सू ेण बहुoी हसमास:। तथा च ट कतौ
इ:य 5 5गिभ,तबहुoी हसमास:। "5 5ा ते Yूयमाणं C:येकमिभसंबWयते" इित यायेन "इत ्" पदाथ, य उभयो: टकयो: अ वय:। तेन टत ्, क दित अथ,लाभ:।
तत: "यथासं यमनुदेश: समानाम ्" १-३-१० इित िनयमेन टत: आ ंशे, कत:
अ तांशे चा वय:। तथा च- ट=:कतौ य योQौ, त य qमादा तौ अवयवौ त:
इित सू ाथ,: लrयते। १. टत: उदाहरणम ् - रामाणाम ्। रामश)दात ् ष येकवचने
आम ् C:यये राम+आम ् इित = थते "t वन ापो नुu" ७-१-५४ इित सू ेण आम:
नुडागम: 8वधीयते। त उकार-टकारयो: इ:संyायां ट:वमािY:य Cकृतसू ानुसारेण आम: आ वयव:वे राम+नाम ् इित = थते "नािम" ६-४-३ इित अकार य दzघ1, "अlकु{वा;नुZdयवायेऽ8प" ८-४-२ इित ण:वे च रामाणाम ् इित
िसWयित। २. कत: उदाहरणम ्-वृJ}छाया। वृJ य छाया इित 8व3हे वृJ+छाया
इित = थते "छे च" ६-१-७३ इित सू ेण वृJश)दे तुगागम:। उकार-ककारयो@र:वे
त य कOवमादाय Cकृतसू ेण वृJश)दे अ :य य अकार य अवयव:वे
वृJत ्+छाया इित = थते " तो: Lुना Lु:" ८-४-४० इित सू ेण तकार य Lु:वेन चकारे कृते वृJच ्+छाया=वृJ}छाया इित िसWयित। सZCित महाभा यरz:या
एत:सू ाथ,: 8वचाय,ते।
3.0 अ ाJेप:
समासिनद1शोऽयम ्। त न yायते-क आ द: कोऽ त इित।
त था-अजा8वधनौ देवदKयyदKौ इ:युQे त न yायते
क याजा धनम ्, क यावयः - इित।
अयमाशय: - आ तौ इ:य अपृथ€भूत य समासेन Cितपादनात ् क: आ द:, क:
अ त: इित वQुं न श•यते। य 8प "देवदK य यyदK य च अजा: अवयL धनम ्" इित वा•येऽ8प qमdयव था ना= त, तथा8प य dय ते न सा ह:य य
िनयमेन Cतीित:, पृथगुप= थितL, त ा8प qमdयव था ना= त चेत ् कमु वQdयं
वृKौ सा ह:यCतीतौ, अपृथगुप= थतौ च? इित।
4.0 अ ोKरम ्
य 8प ताव[लोक एष ‚Sा त:। ‚Sा त या8प तु पुƒषारZभो िनवत,को
भवित॥
अ= त वेह क=Lत ् पुƒषारZभ:?
अ ती:याह।
क:?
सं यातानुदेशो नाम।
अयं भाव:-‚Sम ्=दश,नम ्। त य अ त:=िनLय:। एव„च ‚Sा त: नाम िनLय:।
तथा च लोके अ य ‚Sा त य सOवेऽ8प एतदपवाद:वेन पुƒषारZभ:=भगवता
पा=णिनना कृत: "यथासं यमनुदेश: समानाम ्" १-३-१० इित िनयम: अ य लौ कक‚Sा त य बाधक: भवती:यथ,:।
5.0 श)दिन:य:व8वषियणी श;का, त:प@रहारL कौ पुनS कतावा तौ भवत:?
आगमा8व:याह।
युQं पुनय,= न:येषु आगमशासनं यात ्। न। िन:येषु नाम श)देषु
कूट थैर8वचािलिभ: वण…: भ8वतdयमनपायोपजन8वका@रिभ:। आगमL नामापूव,: श)दोपजन:।
यौ ट कतौ आ तौ तौ कमागमौ उत आदेशौ? इित C†े समा हतम ्-
"आगमा8व:याह" इित। अवयव8वशेषवािचनो: आ त-पदयो: सू े Yवणात ् ट कतौ
आगमावेव इ:यथ,:। अ श;का कृता यथा-वैयाकरणानां मते श)द य िन:य:वम ्।
िन:या: नाम कूट था:=अ8वनािशन:, अ8वचािलन:=देशा तरCाि‡र हता:। अपायL
उपजनL 8वकारL=अपायोपजन8वकारा:। अपायोपजन8वकारा: एषां स तीित=
अपायोपजन8वका@रण:, न अपायोपजन8वका@रण:=अनपायोपजन8वका@रण:। अ
"5 5ादौ Yूयमाणं C:येकमिभसंबWयते" इित यायेन 5 5ादौ Yूयमाण य नञ:
अपाये, उपजने, 8वकारे चा वय:। अपाय:=लोप:। उपजन:=अपूव, य श)द य उ:प8K:। 8वकार:=आदेश:। तथा च िन:येषु श)देषु १. लोपो वा २. अपूव, य श)द य उ:प8Kवा, ३. आदेशो वा न भवेदेव। एव„च सित श)दिन:य:वCितपादके
dयाकरणशा‰े कथं वा आगम8वधानं स;ग}छते? इित।
एतदुप@र भा ये संवादो ‚Šयते यथा-
अथ युQं य= न:येषु श)दे वादेशा: यु:?
बाढं युQम ्। श)दा तरै@रह भ8वतdयम ्। त श)दा तरा}छ)दा तर य Cितप8Kयु,Qा।
आदेशा तहŒमे भ8व य= त। अनागमकानां सागमका आदेशा:।
तत ् कथम ्?
संyािधकारोऽयम ्। आ तौ चेह संक•:य1ते। टकारककारा8वतावुदा- tयेते।
त ा तयोSकारककारा8वतौ संyे भ8व यत:। त "आध,धातुक- येŽवलादे:"
इ:युप= थतिमदं भवित-आ द@रित। तेनेकारा दरादेशो भ8व यित॥
अ Cितब ा आJेप: 8व हत:-श)दिन:य:वभ;गापOया आगमानां 8वषये
भवता आJेप: qयते। अ तु नाम। आदेशानां 8वषयेऽ8प थािननमपनीय आदेश:
qयते इ:यिन:य:वCस;ग: अ :येव - इित।
अ ोK@रतं "बाढं युQम ्" इ:या दना। "बाढं" नाम अ:य तिम:यथ,:। बा•
Cय•े इित धातो: िन‘ायां QC:यये "Jु)ध- वा त-Wवा त-ल€न-=ZलS-8व@र)ध- फा“ट-बाढािन म थ-मन- तम:-सQा-8व पS- वरा-नायास-भृशेषु" ७-२-१८ इित सू ेण िनपातनात ् इडागमाभावे ढ:वध:वSु:वधलोपेषु बाढिमित ”पम ्।
अ ामरिसंह:-
तीoैका तिनता तािन गाढबाढ‚ढािन च।
एव„च आगमानाम8प आदेश:वमrयुपगतम । अत एव "दाधा •वदाप ्" १-१-२० इित सू े भा ये CोQम ्-
सव1 सव,पदादेशा: दाJीपु य पा=णने:।
एकदेश8वकारे ह िन:य:वं नोपपप ते॥ इित।
आदेशानां 8वषये दोष: ना= त। यत: त CसQां श)दा तरबु8?ं 8वहाय अ या बु8?:
कत,dया। यथा - एध ्+तdय इ:य "आध,धातुक येŽवलादे:" ७-२-३५
इ:यनेन इडागमो भवती:युQे "तdय" इ:य य थाने "इतdय" इ:यादेशो
भवती:यथ,:। भा ये "सव1" इ:य य आगमा: अपी:यथ,:। अतो न दोष:।
"आ तौ ट कतौ" १-१-४६ इित सू ं संyा8वधायकम ्। आ तयो: टकार- ककारौ इतौ संyे भ8व यत:। त ह, "टकौ" इ:येव भवतु, किम–3हणेन? इित न वा}यम ्। इ:संyा:वेन देश8वशेष: उपल—यते। तेन इ:संyक य यो देश:
त˜ेशाव= थतौ टकौ संyे भवत:। "आध,धातुक येŽवलादे:" ७-२-३५ इ:युQे
"आ द:" इ:यंश: उप= थत: भवित। तेन भू+ यित इ:य इकारा द: आदेश:
Cवत,ते इ:यथ,:।
6.0 अ ाJेप:, त:समाधानम ्
एताव दह सू म ् "इu" इित। कथं पुन@रयता सू ेण इकारा दरादेशो लrय:?
लrय इ:याह।
कथम ्?
बहुoी हिनद1शात ्। बहुoी हिनद1शोऽयम ्। इकार: u आ दर येित।
य 8प तावद ैत}छ•यते वQुम ्। इह तु कथम ्-"लु;ल;लृ;—वडुदाK:" इित, य ाश•यमुदाK3हणेनाकारो 8वशेषियतुम ्।
त को दोष:?
अ;ग योदाK:वं Cस™येत।
अयमाशय: - "आध,धातुक येŽवलादे:" ७-२-३५ इित सू े "इu” इ:येतावदेव अ= त चेत ् तेन "इकारा द:" इ:यथ,: कथं लrयते? इित संशये CोQं यथा-
"बहुoी हिनद1शात ्" इित। इ=इकार:, u=आ द: य येित 8व3ह:। एवं = थते
"आध,धातुक येŽवलादे:" ७-२-३५ इित सू े बहुoीšाYयणेन दोषे वा@रतेऽ8प
"लु;ल;लृ;—वडुदाK:" ६-४-७१ इ:य दोष: आया:येव। यत: अडागम य त उदाK वर: इS:। क तु पूवPQरz:या बहुoी हसमासे अ=अकार:, u=आ द: य ये:यथ1
"अभवत ्" इ:या दषु उदाहरणेषु अ यपदाथ,: अ;गिमित हेतो: अ;ग य उदाK:वाप8K:। त}च काय,म ् "अलोऽ :य य" १-१-५२ इित िनयमानुसारेण अ :य य यात ्। इSं तु आदे:=अडागम य - इित संशये समा हतं यथा-
नैष दोष:। 8 पदोऽयं बहुoी ह:। त वा•य एवोदाK3हणेनाकारो 8वशे यते- अकार उदाK आ दय, येित।
य तš,नुवृOयैतc भवित-"आडजादzनाम ्" इित।
व—य:येतत ्-"अजादzनामटा िस?म ्" इित।
"अडुदाK:" इित पदे अ=अकार:, u=आ द:, उदाK: य य स: इ:येवं 8 पदबहुoी हर आYीयते। तेन आगम य अकार यैव उदाK वर: भवित,नतु अ;ग यादे:। अ य 8प श;का आयाित "अडुदाK:" इ:य 8 पदबहुoीšाYयणसंभवेऽ8प "आड- जादzनाम ्" ६-४-७२ इ:य आट: 5पद:वेन 8 पद:वाभावात ् कथं त य उदाK:विमित। अ ेदमुKरम ्-"न मा;योगे" ६-४-७४ इित सू े वाित,ककृता CोQं
यथा-"अजादzनामटा िस?म ्" इित। अ महता 3 थेन "आडजादzनाम ्" ६-४-७२ इित सू य C:या यानCकार: व=ण,त:। अत: य य आडागम: Cा{नोित, त सव, ा8प अटा एव िनवा,हात ् CागुQरz:या 8 पदबहुoी हसंभवेन न CागुQ: दोष:।
Cकारा तरेण समाधानम ्
अथवा यKावदयं सामा येनोपदेSुं श•नोित, तKावदुप दशित-Cकृितम ्, ततो वला ाध,धातुकम ्,तत: पLा दकारम ्।
तेनायं 8वशेषेण श)दा तरं समुदायं Cितप ते।
त था - ख दरबुबु,रयो:-ख दरबुबु,रौ गौरका“डौ सू—मपणœ।
तत: पLादाह-क;कटवान ् ख दर इित।
तेनासौ 8वशेषेण •dया तरं समुदायं Cितप ते।।
एताव:पय, तम ् "आ तौ ट कतौ" १-१-४६ इित सू ं संyासू :वेन प@रगणkय dया यातम ्। सZCित अ य प@रभाषा:वेन आगमपJेऽ8प न दोष: इित Cितपा ते। न ह dयव= थत य "तdय" इ:य य पLात ् इकार: अवयव: आयाित, येन अिन:य:व”प: दोष: CदŠय1त, क तु िन:यं पदमनेन उपायेन अ वा यायते।
श)दा तरम ्=तdया पेJया िभ नम ्, समुदायम ्-"इतdय" इ:या द”पम ्।
Cितप ते=तdयबु8?िनवत,नेन "इतdय" बु8?ं Cा{नोती:यथ,:। तथा च
िस?तKदवयवCितपादनेन पूव,पूव,िनरवयवकबु8?8वप@रणाम5ारा C:याkयते इित आदेश थले इव अ ा8प बु8?8वप@रणामात ् न िन:य:वहािन:। अ ‚Sा त:- ख दरबुबु,रा द:। अनयो: 5यो: वृJयो: सामा यलJणं भवित - गौरका“ड:वम ्, सू—मपण,:वं च। एवं सित कदािचc उभयो: yाने žा= त: या दित बुबु,रापेJया
ख दर य 8वशे य लJणमुQं-क;कटवान ् ख दर: इित। तेन पुƒष य žा= त:
दूरzकृता भवित। त यथा गौरका“ड:वा दना ख दरेऽ8प CसQां बुबु,रबु8?ं
"क;कटवान ्" इ:यनेन िनव:य, ख दरबु8?: था{यते, त5 दहा8प सामा योपदेशात ् सव, "तdय"बु?ौ CसQायाम ् इŽबोधक8वशेषेण आगम:वबोधन5ारैव "इतdय"बु8?:
था{यते इ:यथ,:।
पुन: Cकारा तरेण समाधानम ्
अथवा-एतयाऽनुपूdया, श)दा तरमुप दशित Cकृितम ्, ततो वला ाध,धातुकम ्, तत: पLा दकारं, य= मं त यागमबु8?भ,वित॥
धातुपाठे अस ् धातु: उप दS:। भवनम ्=सKा तदथ,:। dयाकरणेन य य अस ् इित
”प य अथ,: दिश,त:,तेन ”पेण त य अथ, य Cयोगेषु अ वय: ना= त। त:, एधी:यादौ dयिभचारात ्। अत: शा‰C qया क=[पता=अस:या। अत: रेखागवयवत ् क=[पता-िन:यपद8वषयकं dयाकरणशा‰म ्। भा ये-एतया आनुपूdया,=व—यमाणया
आनुपूdया,, अयम ्=पा=णिन:, श)दा तरम ्=बोधक-श)दापेJया िभ नं
रेखागवय थानीयम ्, उप दशित=Cितपादयित। त आगमबु?ाव8प न श)दिन:य:वहािन@र:यथ,:।
एतावता आगमांशे श)दिन:य:वहािन@रित श;का, त= नवारणं च 8व तरेण 8वचा@रतम ्।
7.0 C:ययेषु Cकृतसू CवृOयाप8K@र:याJेप:
॥ट कतोरा त8वधाने C:ययCितषेध:॥
ट कतोरा त8वधाने C:यय य Cितषेधो वQdय:।
C:यय आ दर तो वा मा भूत ्।"चरेS:" "आतोऽनुपसग1 क:" इित।
Cकृतसू ानुसारेण य: य: टत ्, य: य: कत ्, स: सवPऽ8प qमेण आ वयव:, अ तावयवL भवती:युQे "चरेS:" ३-२-१६ इित सू ेण 8वधीयमान: टC:यय:
कुƒचर: इ:यादौ टOवात ् आ वयव: यात ्। एवम ् "आतोऽनुपसग1 क:" ३-२-३ इित 8वधीयमान: कC:यय: गोद: इ:यादौ कOवात ् अ तावयव: या दित आJे‡ु:
आशय:।
त समाधानम ्-
॥परवचना=:स?म ्॥
पूवPQाrयां सू ाrयां 8व हतौ टकौ C:ययौ। अत: "परL" ३-१-२ इ:यिधकारानुसारेण तौ धातो: पर:वेन Cवत1ते, न तु आ वयव:वेन, अ तावयव:वेन वा इित न पूवPQ: दोष: इित समाधातुः आशय:। समाधानबाधकं वचनम ् -
॥परवचना=:स?िमित चे नापवाद:वात ्॥
परवचनात ् िस?िमित चेत ्, त न।
कं कारणम ्?
अपवाद:वात ्। अपवादोऽयं योग:। त था-
"िमदचोऽ :या:पर:" इ:येष योग: थानेयोग:व य, C:ययपर:व य चापवाद:।।
"परL" ३-१-२ इित सू ेण य 8प C:यय य पर:वमुQम ्, क तु पर:वबोधक य त य सू य अपवादोऽयम ् "आ तौ ट कतौ" १-१-४६ इित 8विध:। अ
‚Sा त: - "िमदचोऽ :या:पर:" १-१-४७ इित 8विध: "ष‘ी थानेयोगा" १-१-४९ इित सू ेण 8व हताया: थानष या:, "परL" ३-१-२ इित सू 8व हत य पर:व य च अपवाद:। आ योदाहरणम ्-"नपुंसक य झलच:" ७-१-७२ इित 8वधीयमान:
नुम ् अ;ग य थाने न भवित, क तु अ :यादच: पर: एव। 5तीय योदाहरणम ्- ƒण8?। "ƒधा दrय: †म ्" ३-१-७८ इित सू 8व हत: †ZC:यय: धातो: पर:वेन न Cवत,ते। त5त ् "आ तौ ट कतौ" १-१-४६ इित सू ं C:ययपर:व य बाधकं भवित।
अत: CागुQरz:या टC:यये, कC:यये च दोष: अ :येवेित। समाधानसाधकं वचनम ्- 8वषम उप यास:। युQं य यदनवकाशं िम:करणं थानेयोग:वं
C:ययपर:वं च बाधते। इह तु पुनƒभयं सावकाशम ्।
कोऽवकाश:?
टकरण यावकाश:-" टत:" इित ईकारो यथा यात ्।
क:करण यावकाश:-" कित" इ:याकारलोपो यथा यात ्।
य द सव, थानेयोग:वं, C:ययपर:वमेव च यात ् त ह, अ :यादच: पर:वेन CोQ य आगम8वधान य अनवकाश:वं या दित त अपवाद:वं वQुं श•यते।
Cकृते तु ट=:कतौ सावकाशौ। यथा-"चरेS:" ३-२-१६ इित सू 8व हत य टC:यय य टOवात ् कुƒचरz इ:य " टŽढाणञ ्" ४-१-१५ इ:या दना ङzप ् 8वधीयते
इित टOव य चा@रता¢य,म ्। एवम ् "आतोऽनुपसग1 क:" ३-२-३ इित 8व हत य कC:यय य कOवात ् गोद: इ:यादौ "आतो लोप इ ट च" ६-४-६४ इित आलोपो
8वधीयते इित कOव य च चा@रता¢य£ वत,ते एव। अत: अनवकाश:व”पं हेतुं CदŠय, दोष: न आपादियतुं श•य:। पुन: अपवाद:वसाधकं वचनम ्-
Cयोजनं नाम तc वQdयम ्, य= नयोगत: यात ्। य द चायं िनयोगत: पर:
यात ् त एत:Cयोजनं यात ्। कुतो नु ख[वेतत ्- ट:करणा}च परो भ8व यित - इित, न पुनरा द@रित। क:करणा}च परो भ8व यित इित, न पुनर त इित?
ट C:ययो भवतु, कC:ययो वा, य द धातो: पर: एव िनयमेन भवेत ् त ह, टOव य ङz={स8?: Cयोजनम ्, कOव य आकारलोप: Cयोजनिमित वQुं श•येत। क तु
तदेवा न िन=Lतम ्। यत: "ट" इ:य य C:यय:वात ् परो भ8व यतीित कथनापेJया टOवात ् आ वयव: भ8व यतीित कुत: न वQुं श•यम ्? एवमेव "क"
इ:य य C:यय:वात ् परो भ8व यतीित कथनापेJया कOवाद तावयव: भ8व यतीित वQुं कुत: न पाय,ते? इ:याशय:। कदंशे अपवाद:वबाधकं वचनम ्-
टत: ख[व{येष प@रहार:। य ना= त संभवः - यत ् परL यादा दL।
कत :वप@रहार:, अ= त संभवो यत ् परL याद तL।।
त को दोष:?
"उपसग1 घो: क:" आWयो:-CWयो:। "नो;धा:वो:" इित Cितषेध: Cस™येत॥
ट 5षये पर:वे, आ वयवOवे वा ना= त क=L˜ोष:। क 5षये तु अ :येव दोष:।
त था-आङुपसग,पूव,कात ् डु धाञ ् धारणपोषणयो: इित धातो: "उपसग1 घो: क:"
३-३-९२ इित सू ेण कC:यये ककार य अनुब धलोपे "आतो लोप इ ट च"६-४-६४ इित आकार य लोपे आिध इित जाते कृद त:वेन त य Cाितप दक:वमादाय तत:
ष‘ी 5वचने, स‡मी 5वचने वा ओस ् C:यये इकार य यणादेशे यकारे आWयो: इित
”पम ्। एवमेव CWयो:। अ C:यय य कOवमािY:य "आ तौ ट कतौ" १-१-४६ इित Cकृतसू ानुसारेण य द धातो: अ तावयव:वमु}येत त ह, यण: धा:ववयव:वेन सुrवे इ:य इव "नो;धा:वो:" ६-१-१७५ इित सू ेण ओ C:यय य उदाKिनषेध:
यात ्। अत: क 5षये दोषप@रहा@रपाय: ना ती:यथ,:।
टदंशेऽ{यपवाद:वबाधकं वचनम ् -
टतLा{यप@रहार:। यादेव šयं ट:करणादा द:, न पुन: पर:।
•व तहŒदानीिमदं यात ्- टत ईकारो भवतीित?
य उभयवान ्-"गापोSक्" इित।
क 5षये दोषप@रहार: ना तीित यथा संCित भवता CोQं, ट 5षयेऽ8प प@रहार:
ना :येव। एवं सित ट:C:ययिनिमKक: " टŽढाणञ ्" ४-१-१५ इ:या दना
8व हत य ङzप: कु Cवृ8K@रित चेत ् य= मन ् C:यये ट:वं क:वं चे:युभयं लrयते, त ङzप ् Cवत,ते। यथा-"गापोSक्" ३-२-८ इित सू 8व हते टक् C:यये। उदा - सामगी, सुरापी। तथा च श)दपर:व8वCितषेधात ् कOव य पर:वमािY:य अद त:विमित टद तमेतc भवतीित ङzपोऽयमवकाश:। एव„च क 5षये, ट 5षये
चोभय दोषस¥ावात ् C:यय8वषयेऽ8प आ तावयव:वं Cा{नो:येवेित दोष:
तदव थ:।
8.0 पूवPQाJेपप@रहार:
॥िस?ं तु ष यिधकारे वचनात ्॥
िस?मेतत ्।
कथम ्?
ष यिधकारे वचनात ्।ष यिधकारेऽयं योग: कत,dय:।
"आ तौ ट कतौ ष‘ीिन द,S य" इित।
"ष‘ी थानेयोगा" १-१-४९ इित सू थं "ष‘ी" इित पदम अपqSdयम ्। तथा च य थानष‘ी Cा‡ा, त अ य सू य उप= थित: अ;गी qयते, न तु
C:ययपर:वबाधनाय, C:यय8वधौ CसQ थानष यभावात ्।
समाधाना तरम ्-
॥आ तयोवा, ष यथ,:वाKदभावेऽसंC:यय:॥
आ तयोवा, ष यथ,:वात ् तदभावे ष यभावे
असंC:यय:-आ दर तो वा न भ8व यित।।
अ वाित,के अथ,श)द: Cयोजनवाची। ष‘ी अथ,:=Cयोजनं ययो: तौ इित 8व3ह:।
ष यभावे=ष यथा,भावे इ:यथ,:। एव„च ष या: Cयोजकौ आ तौ। "चरेS:"
३-२-१६ "आतोऽनुपसग1 क:" ३-२-३ इ:यादौ ष यभावात ् ना य सू य Cवृ8K@र:यथ,:।
9.0 अ श;का, त:प@रहारL
युQं पुनय,}छ)दिनिमKको नामाथ,: यात ्।
नाथ,िनिमKकेन नाम श)देन भ8वतdयम ्॥
ष य तश)दभावाभावाrयां तदथ, य भावाभावौ इित िस?म ्। एव„च श)दिनिमKक:वमथ, य Cा‡म ्। त}च न युQम ्। श)द: अथ, य yापक: एव भवित, न तु कारक: इित श=;कतु: आशय:। अ श;काप@रहार:
अथ,िनिमKक एव श)द:।
तत ् कथम ्?
आ तौ ष यथœ। न चा ष‘ीं पŠयाम:। ते म यामहे- आ तावेवा न त:। तयोरभावे ष य8प न भवतीित॥
अथ,: एव श)द य Cयोजक:। त य अथ, य Cितपादनाय श)दCयोग:। अCयोगाKु
अनुमीयते-नूनम अथ,: एव Cयोजक: ना= त, य: श)दं Cयु„जीत-इित। "चरेS:"
३-२-१६ "आतोऽनुपसग1 क:" ३-२-३ इ:यादौ "परL" ३-१-२ इ:यिधकारात ्
प„चZयेव। अत: न त Cकृतसू य Cवृ8K:। "छे च" ६-१-७२ "t वन ापो नुu"
७-१-५४ इ:यादौ ष‘ीYवणीत ् त आ त”पौ अथœ Cतीयेते। अत: त ेदं सू ं Cवत,ते एव। अनया रz:या "चरेS:" ३-२-१६ "आतोऽनुपसग1 क:" ३-२-३ इ:या दषु
C:ययानां ट:वा दकमािY:य "आ तौ ट कतौ" १-१-४६ इित सू य CवृOयाप=Oत:
वा@रता।
10.0 पाठ य सार:
एतावता "आ तौ ट कतौ" १-१-४६ इित सू ाथ,: महाभा यरz:या 8वचा@रत:।
अ= मन ् पाठे आगमश)द य िनव,चनम ्, Cकृतसू य थूलत: dया यानम ्, अ= मन ् सू े पद5यम8प सम तम ्। तथा च क: आ द:, क: अ त: इित कथं yायते? इित संशय:, त य िनवारणम ्, आगम8वधानेन श)दिन:य:व य भ;ग: इ:याJेप:, आदेशे= वव अ ा8प बु8?8वप@रणाम: इित समाधानम ्, अ Cमाणतया "सव1 सव,पदादेशा:" इित का@रकाया: Cदश,नम ्, "चरेS:" ३-२-१६ इ:यादौ C:यय8वधाव8प Cकृतसू CवृOयापादनम ्, "ष‘ी थानेयोगा" १-१-४९ इित सू य य Cाि‡ त ैवा य सू य Cवृ8K@रित Cितपादनेन श;कािनरास: इ:येवमा ा: अंशा:
अ 8व तरेण 8वचा@रता:।