E-Text
प य नाम : वैयाकरणभूषणसारः (धा वथ-लकाराथ-सुबथ-नामाथ- समासश करणािन)
प सं!या : III
पा"यांशनाम :#$तीया वभ' यथः
पा"यांशसं!या :23 पा"यांश य मु!याः अंशाः :
1) #$तीयायाः आ.याथक व/यव थापनम ्।
2) सू वरोधप3रहारः।
3) इ6छा वषय वांशप3र यागे बीजम ्।
4) अतीता#द थले #$तीयाथानुपप =ः।
5) #?याज@यफला.य व यैव #$तीयाथ वे अिनB योगापादनम ्।
6) नैयाियकमतरD या प3रहारः।
वषयसूची
1.0 : उपोIातः
2.0 : उJेKयम ्
3.0 : #$तीयायाः आ.याथक व/यव थापनम ् 4.0 : अतीता#द थले #$तीयाथानुपप =ः
5.0 : #?याज@यफला.य व यैव #$तीयाथ वे अिनB योगापादनम ् 6.0 : नैयाियकमतरD या प3रहारः
7.0 : नैयाियकमतप3रहारे अ वार यम ् 8.0 : कमणः सN वध वम ्
9.0 : सारांशः
1.0 उपोIातः
वैयाकरणभूषणसारे थमं धा वथिनणय इित नाPना करणमेकमारQधम ्।
त च करणे धा वथR व तरेण िनSTय त कृितकः यः लकारः ययः, तदथिनSपणं च लकाराथ करणे कृतम ्। इदानीं तु यय य मरणात ् मृत य उपेWानह वSप सXगसXग या सुबा!य यय य अथिनणयं कुYते Z@थकता
सुबथिनणय इित नामके तृतीये करणे। त6च करणं वभ[य बहुषु पाठेषु
पा"यते। सुबथिनणया!ये करणे सुपां थमा#$तीया#द वभ ]नामथिनणयः कृतो
वतते। त य^ प थमा#द?मेणैव वभ यो वत@ते तथा प Z@थे_ मन ् का3रकानुगुणं वभ' यथाः िनS पताः। त #ह का3रकायां
आ.योऽविधYJेKयः सPब@धः श रेव वा।
यथायथं वभ' यथाः सुपां कमaित भाbयतः।।
इ यु म ्। त याः का3रकायाः संWेपतः अथ तु इ थं वतते यत ् आ.यः
#$तीयातृतीयासNमीनाम ् अथः, अविधः पcचPयथः, उJेKयः चतुdयथः, सPब@धः
षb"यथः इ येते अंशाः सवa प सुपां कमादयोTयथाः इ या#दना वृ=ात ् भाbयात ्
िसefय_@त। एवं चा का3रकायां #$तीयातृतीयासNमीनामा.योथ इित #$तीयाथतः
आरPभः कृतः इित पBं hायते। अतः तदनुगुणं करणे प #$तीयाथिनणयतः
एवारPभः कृतो Z@थकृता। त माद ा प पाठे थमं #$तीयाथत एवारPभः #?यते।
2.0 उJेKयम ्
पाठ या य शीषकम_ त #$तीया वभ' यथः इित। त मात ् छा तु
सुलभतया अवग6छित यत ् पाठे_ मन ् को #$तीयाथiःभवतीित बोfयते इित। छा ैः
अवKयं fयात/यं यद_ मन ् पाठे न केवलं #$तीयाथः अवबोfयते अ प तु
#$तीया वधायकं सू ं #कं, त मात ् क]jशः #$तीयाथः तीयते, सू ाkलQध याथ य का3रकायामु य च अथ य च वरोधो_ त वा न वा, केन माणेन सू लQधाथR
प3र य[य Z@थकता कंिचत ् िभ@नमेवाथR lूते इ या^नेके अंशाः अ करणे
बोfय@ते। एताjशैः बहुिभः अंशैः सह सू रD या वा भवतु Z@थकृदु रD या वा
भवतु #$तीयाथ वीकारे चै mै ं पKयतीित योगः कुतः आप^ते, एवं यागतः
काशीं ग6छित पुYषे यागं ग6छतीित योगः कुतः आप^ते एतयोmापnयोः
नैयाियकमतरD या कथं प3रहारः, /याकरणमतरD या कथं प3रहारः उभयोमfये
क य [याय विम या#द सवi प वचारः पाठे_ मन ् बोfयते।
3.0 #$तीयायाः आ.याथक व/यव थापनम ्
पूवR दिशतरD या #$तीयातृतीयासNमीनामा.योऽथः। तदेव कथिमित चेत ् इ थम ्- #$तीया वधायकं सू म_ त “कम_ण #$तीया” इित। त य च सू य कमकारके वा6ये #$तीया वभ भवती यथः। एवं चानेन सू ेण #$तीयायाः
कमकारकमथः इित िसoम ्। तदेव च कमकारकं क]jशिमित शXकायाम ् अपरं
पा_णिनसू ं तां शXकां प3रहरित “कतुरD_Tसततमं कमa”ित। त च सू े ई_Tसततमिम य य आNुिमbयमाणिम यथः। केनाNुिम याकांWायां सू े “कतु”3रित षb"य@तपदेनोप था पतः कता अ@वेित। एवं च क ा आNुिमbयमाणिम यथः
िसefयित। कथमाNुिमbयमाणिमित qे कतृिनr/यापार$ारा, अथात ् विनr/यापारज@यफला.तया संबoुिमbयमाणिम यथः। एवं च सू या य क ा विनr#?याज@यफला.यतया आNुिमbयमाणं कमa यथः। एवं च
#?याज@यफला.यSपं कमकारकं #$तीयया बोfयते इित तदेवा #$तीयाथ इित व /यम ्।
3.1. सू वरोधप3रहारः
#क@तु Z@थकता तावत ् सू ाkलQधममुमथR प3र य[य “आ.यः” #$तीयाथ इित ितजानीते। अतः सू - वYoमथR #$तीयायाः ितपादयतीित Z@थ या य सू वरोधोऽ तीव ितभाित। व तुतः सू वरोधो ना_ त। तत ् कथिमित चेत ्
अ_ त कmन िनयमः यत ् “अन@यलsयः शQदाथः” इित। पूवR धा वथ करणे एव फल/यापारौ धा वथu इित बहु यासेन िनS पत वात ् पुन त ांशे #$तीयायाः
श कkपनं नैव संभवित। अतः फल/यापारयोधातुना लाभादेव केवलमविशBे
आ.यांशे #$तीयायाः श ः िसefयित। एवं रD या #$तीयायाः आ.याथक वं
िसefयतीित Z@थकतुराशयः। अतः िनयमानुसारेणैव आ.याथक वोपवणनात ् ना_ त सू वरोधः।
3.2 इ6छा वषय वांशप3र यागे बीजम ्
भवतु फल/यापारयोः धातुना लाभात ् “अन@यलsयः शQदाथः” इित @यायेन तयोः #$तीयावा6यतया प3र यागः, #क@तु #?याज@यफला.यतया
आNुिमbयमाणिमित खलु कमकारकिम यु6यते। त आNुिमbयमाणिमित इ6छा वषय वSपांशः अन@यलsय एवेित कुत त य प3र यागः। केवलमा.यो
#$तीयाथः इित कथं िसefये#दित चेत ् अ ो6यते।
पा_णिनमह षणा तावत ् न केवलमेकेन सू ेण कमसंhा व#हता। अ प तु
“कतुरD_Tसततमं कम” इित सू ेणेव “तथा यु ं चानी_Tसतम ्” इित सू ेणा प कमसंhा व#हता। तेन च सू ेण इ6छायाम वषययोः $ेbयोदासीनयोर प कमसंhा
वधीयते। अ@यथा Zामं ग6छं तृणं पृशित इित वा'ये तृण य गमना!य#?याज@यसंयोगSपफला.य वे स य प फला.य वेन इ6छा वषय वा- भावात ् कमसंhा न यात ्, तथा च #$तीया प न यात ्। Zाममा य तथा
इ6छा वषय वात ्। एवमेव ओदनं भुcजानो वषं भुX े इ य ा प वष य
#?याज@यफला.य वे स य प फला.यतया इ6छा वषय वाभावात ् कमसंhा, त यु #$तीया च न यात ्। अतः इ6छायाम वषययोः $ेbयोदासीनयोः संXZहाय
“तथा यु ं चानी_Tसतम ्”इित सू ा@तरं णीतं पा_णिनमह षणा। एवं च य#द कमसंhालWणे इ6छा वषय वSपांशोऽ प अ@तभा/येत तदा इ6छा वषय वघ#टत य
लWण य इ6छायाम वषययोः $ेbयोदासीनयोः कमणोः अ/यािNः यात ्। अतः
तमTयंशं प3र य[य #?याज@यफला.य वं #ह कम विमित प3रगzयते।
4.0 अतीता#द थले #$तीयाथानुपप =ः
एतावता Z@थेन #?याज@यफला.यः कमकारकं भवित। त6च कमकारकं
#$तीयया बोfयते इित पा#ठतम ्। इदानीमेताjश य कमकारक य सवaषु योगेषु
#$तीयावा6य वमुपप^ते वा न वेित उदाहरणपूवकं पKयामः। तzडुलं पचती य
#?या नाम व'लृnयनुकूला #?या, त[ज@यं यत ् फलं व'लृ =ः, तदा.य तzडुल इित त$ाचकात ् #$तीया वभ ः। तया वभ' या च #?याज@यफला.य वSपं
कम वं तzडुले या|यते। घटं करोती य #?या नाम उ पnयनुकूला #?या, त[ज@यं यत ् फलिम यु े उ प =Sपं फलम ्। तदा.य वात ् घट य त$ाचको=रं
#$तीया भवित। तया #$तीयया च घटगतं #?याज@यफला. वSपं कम वं
बोfयते। #क@तु य अतीत वषयकं hानं सPप@नं त घटं जानातीितवत ् अतीतं
घटं जानाित इित योगः इbयते। त@न िसefयेत ्। यतो #ह अतीतघटवाचकात ्
#$तीया यो /या चेत ् तदैव यो /या य#द सा #$तीया त}तं
#?याज@यफला.य वSपं कम वं बोधयेत ्। #क@तु घट य अतीत वात ् आ.य यैवाभावेन #?याज@यफला.य व य उपपादियतुमश'य वात ् कथं त
#$तीया यात ्। कथं वा ताjश योगात ् (अतीतं घटं जानाित इित योगात ्) एताjश य कमकारक य तीित यात ् इित चेद ो6यते।
नैयाियकाः घटं जानाित इित थले घट वषयकhाना.यmै इित शाQदबोधमXगीकुव_@त। hाने वषयो घट इित सो प वषयतासPब@धेन hाना.य इित वीकुव_@त। #क@तु तेऽ प यदा अतीत वषयकं घटं जानातीित योगो भवित तदा वषयतया hाना.यो घट इित वीकुव@ येव। अतीत य आ.य यैवाभावे प वषयतया hाना.य वं वीकुव_@त। तथा अ म@मते प आ.य याभावे प त
फला.य वं वी#?यते इित अ य दोष य प3रहारः। य#द अतीते आ.य व य यथाकथ_cचद प असंभव एवेित @यायमतमTययु मेव। त मात ् तेन jBा@तेन नैतत ् िसefयतीित आZहः तदा कारा@तरेणैव समाधेयम ्। तथा #ह
सां!याः स कायवा#दनः। त@मते असतो व तुन उ प =ः य•सह€ेणा प कतुR न श'यते। यथा िसकताsय तैलो प =ः। त #ह त$ तु असत ्। अतः
अ व^मान य व तुनः उ प = न•वापादियतुं श'यते। #क@तु कु िचत ् व^मान यैव उ प =ः दशियतुं श'यते। एवं च मृदो घटो भवित इ यु े पूवम व^मानो घटः इदानीमु प@न इित ना यथः। अ प तु पूवR मृदव थायां
व^मान एव घट इदानीमिभ/य इित। अ@यथा यथा िसकतायाम व^मान य तैल य यथाकथ_cचद प अनु प =ः तथा मृदो घटो प नो प^ेत। अतः पूवमेव कारणा मना कायR सदेव इित अXगीकत/यिमित त@मतम ्। उ प@ने घटे नBे सित पुनः कारणा मनैव ितrतीित सां!यमतम ्। त@मतानुसारेण घटो नBmेद प मृदा मना वतते एवेित आ.य यानाशात ् अतीतं घटं जानाती या#द थले
फला.य वं सुलभतया उपपादियतुं श'यम ्। तथा अ म@मते
स कायवादमाि. यैव अतीतादDनां #?याज@यफला.य वं िनSपणीयिमित ना_ त अतीतं घटं जानाती या#द योगाणामनुपप =ः।
5.0 #?याज@यफला.य व यैव #$तीयाथ वे अिनB योगापादनम ्
एतावता पाठेन #?याज@यफला.य व य #$तीयाथ वे अतीता#द थलेषु कथं
#$तीयाथः, #$तीया वभ m सXग6छते इित छा ा बोिधताः। इदानीं
#?याज@यफला.य व य #$तीयाथ वे कmन अिनBः योगः आप^ते। सः कथं
प3रहरणीय इित पKयामः। तथा #ह #?याज@यफला.य व य #$तीयाथ वे तzडुलं
पचित चै इ या#द थलेषु दोषो ना_ त, #क@तु य फलं #$rं भवित त दोष यात ्। यथा ग6छती य धा वथः उ=रदेशसंयोगानुकूला #?या। त[ज@यं
यत ् फलिम यु े उ=रदेशसंयोगः। त य #$r वात ् चै े कत3र, Zामे कम_ण उभय ा प ितrित। एवं च #?याज@यफला.य वं कम वं चेत ्
#?याज@यफला.य वात ् अथात ् उ=रदेश-संयोगा.य वात ् यथा Zाम य कम वं
त यु #$तीया च तथा चै या प उ=रदेशसंयोगा.य वात ् कम वं, त यु #$तीया च यात ्। एवं च चै ो Zामं ग6छतीित यो /ये चै mै ं ग6छतीित योगो प स[येत।
एवमेव चै ः यागात ् यदा काशीं ग6छित तदा काशीं ग6छित चै इ येव योगः इbयते। #क@तु त थले गPधा वथ#?यया यथा उ=रदेशसंयोगो ज@यते
इित उ=रदेशसंयोगः #?यायाः फलिमित प3रगzयते। तथा गPधा वथ#?यया
पूवदेश वभागोऽ प ज@यते इित सोऽ प त_ ?यायाः फलम ्। एवं #?या नाम उ=रदेशसंयोगानुकूला गPधा वथ#?या, त[ज@यं यत ् फलिम यु े उ=रदेशसंयोगः
तदा.य वात ् यथा काKयाः कम वं #$तीया च भवतः, तुkयया रD या त[ज@यं
यत ् फलिम यु े पूवदेश वभागः। तदा.य वात ् याग या प कम वं #$तीया च यात ्। तथा च यागतः काशीं ‚6छतीित यो /ये यागं ग6छती य प योग यात ्। अतः कथं पा_णिनः #?याज@यफला.य य कम वमाहेित qो
बाधते।
5.1 अिनB योगाप =वारणम ्
एवं #?याज@यफला.य व य कम वे स म ् अिनB योग$यं /याकरणमते
सुलभतया प3रहतुR श'यते। तथा #ह थमा अिनBाप =ः चै mै ं ग6छतीित योग या#दित। त चै या प #?याज@यसंयोगSपफला.य वाƒ। #क@तु यथा
चै ः #?याज@यफला.यः तथा #?या.यो प भवित। एवं च त_ मन ्
#?याज@यफला.य वात ् कम वमTय_ त। #?या.य वात ् कतृ वं चा प वतते।
उभयोर प धमयोः समावाशे #कं त#ह कम वमादाय #$तीया कत/या उत
कतृ वमादाय थमा कत/या वेित _जhासायामु6यते वभ' यु प=ौ
कम वकतृ वा#दधमाः न योजकाः। अ प तु त=oम यु ाः कमक ा#दसंhाः। एवं
च कृते चै े #?याज@यफला.य वात ् कम वमतः कमसंhा स ा,
#?या.य वात ् कतृ वमतः त यु ा कतृसंhा ाNा। उभयोः संhयोः व ितषेधे
सित पर वात ् कतृसंhैव कमसंhां बािध वा वतते। एवं च चै ो Zामं
ग6छती य परया कतृसंhया कमसंhाया बाधात ् चै य कतृसंhैव भवित, त यु ा वभ रेव भवित। न तु #$तीया वभ ः। एवं च चै य
#?याज@यफला. वSपकम वे प न Wितः।
एवमेव #$तीया अिनBाप =र प प3रहतुR श'यते। यागात ् काशीं ग6छित चै े यागं ग6छित इित योग यात ् इित #$तीयाप =ः। याग या प
#?याज@य वभागSपफला.य वा#दित। त ो6यते #?याज@यफला.यः कमaित मा ं नो6यते। अ प तु #?याज@यधा वथफला.यः कमaित। तथा च गPधा वथः
उ=रदेशसंयोगानुकूला #?या। धा वथकोटौ उ=रदेशसंयोगमा ं वBम ्। वभाग य व तुतः त_ ?याज@य वे प धा वथ वं तु ना_ त। अतः यागतः काशीं
ग6छती य याग य #?याज@य वभागSपफला.य वे स य प वभाग य धा वथ वाभावात ् #?याज@यधा वथफला.य वSपकम वं ना_ त। अतः याग य ना प कम वं, ना प त$ाचकात ् #$तीया स ः। धा वथसंयोगSपफला.य य काKया एव कम वं त यु #$तीया च िसefयित।
6.0 नैयाियकमतरD या प3रहारः
एतावता #?याज@यफला.य य कम वे कथम ् अिनB योग$यं स[यते।
/याकरणमतरD या कथं त य प3रहारः इित छा ा अवाग6छन ्। इदानीं तयोरेव दोषयोः नैयाियकाः कथं प3रहारं व„य_@त, त य यु वं वा उत अयु वं वेित वचारयामः। त चै mै ं ग6छतीित योगवारणं वैयाकरणैः कतृकमसंhयोमfये
बाfयबाधकभावमादाय कृतम ्। नैयाियका तु तमेव दोषं प3रहतुR परसमवेत वं
#$तीयावा6यिमित वीकुव_@त। अथात ् कम_ण #$तीया इित सू बलात ् कम वं
#$तीयाथ इित वतत एव। तथा प तदित3र6य परसमवेत वम प #$तीयाथ इित तेषामाशयः। एवं च कम वं नाम #?याज@यफला.य विमित पूवमु मेव।
तदथ•कदेशे #?यायां परसमवेत विमित अ@वेित। एवं च #$तीयया
परसमवेत#?याज@यफला.य वSपोथः तीयते। य ताjशाथ य बाधो ना_ त त
#$तीया योगः साधुः। य ताjशाथ य बाधो jKयते त #$तीया योग तु
असाधुरेव।
यथा चै तzडुलं पचतीित थले तzडुलापेWया परो नाम चै ः, त समवेता
या #?या इ यु े व'लुnयनुकूला #?या त[ज@यफलं व'लृ =ः, तदा.य व य तzडुले अबाधात ् तzडले #$तीयाथ य अबाधात ् त$ाचकात ् भवित #$तीया वभ ः।
#क@तु चै चै ं ग6छतीित थले तु चै ापेWया पर वं चै े ना_ त। #क@तु
चै िभ@ने उदासीने मै ादौ वतते। त[ज@यफला.य वं चै े ना_ त। अ प तु
चै ापेWया अिभ@ने चै े समवेता या #?या उ=रदेशसंयोगानुकूल#?या, त[ज@यफला.य व यैव सnवात ् परसमवेत#?याज@यफला.य वSप य
#$तीयाथ य चै े बाधात ् न त$ाचकात ् #$तीयाप =ः। इित नैयाियकानां प3रहारः।
#$तीया या आप =ः यागात ् काशीं ग6छित चै े यागं ग6छतीित योग या#दित, तJोषवारणं तु वैयाकरणैः कमलWणे एव धा वथ वं
फल वशेषणतया घटक]कृ य कृतम ्। त धा वथ#?याज@य य वभागा!य य फल य धा वथ वाभावात ् याग य धा वथफला.य वाभावात ् न कम वं ना प
#$तीया इित रD या कृतम ्। #क@तु तमेव दोषं नैयाियकाः इ थं प3रहर_@त। यत ् यथा थमदोषप3रहाराय #$तीयाथः परसमवेत विमित वीकृतं तथा
धा वथताव6छदेक वम प वीकत/यम ्। एवं यथा कम_ण #$तीयेित सू बलात ्
अXगीकृते #?याज@यफला.य वSपे कम वे #$तीयाथa घटक]भूतायां #?यायां
परसमवेत वम@वेित तथैव त घटक]भूते फले धा वथताव6छेदक वम ् अ@वेित।
एवं च पूवi वदेव य एताjशाथ य बाधो न jKयते भवित त #$तीया योगः।
य बाधो jKयते त न भवित #$तीया योगः इित /यव था काया। एवं च यागात ् काशीं ग6छतीित थले यागे वभागSप य फल य आ.य वे स य प धा वथताव6छेदकफला.य वं ना तीित न दोषः इित तेषामाशयः।
7.0 नैयाियकमतप3रहारे अ वार यम ्
य^ प पूवi दोष$यवारणाय नैयाियकैः आि.तः प@थाः रमणीय एव भाित, तथा प गुYभूतोऽयं प@थाः। यतो #ह कतृसंhाकमसंhयोमfये
बाfयबाधकभावा!येन सुलभेन उपायेनैव थमदोष य वारणे संभवित सित
#$तीयाथतया परसमवते वा#दकkपनं /यथमेव यात ्। गौरवावहं च यात ्।
परसमेवत व य #$तीयावा6य व वीकारे चै चै ं ग6छतीित थले दोषे प3र…ते प पाचयित कृbणः मै ेण इ य दोषो अ परहाय एव यात ्।
यतो #ह त मै ापेWया परो नाम कृbणः, त समवेता या #?या
उ=रदेशसंयागनुकूल#?यानुकूला ेरणSपा #?या। त[ज@यं यत ् फलिम यु े उ=रदेशसंयोगानुकूला #?या। तदा.य वात ् मै य कम वम प अ_ त। एवं
परसमेवत#?याज@यफला.य वSप य कम व य मै े अबाधात ् त #$तीया योगो
दुवारः यात ्। अतो अवKयं #$तीयो प=ौ कमसंhैव यो_जका न तु कम वSपो
धमः। तथा सित पाचयित कृbणः मै ेण इ य मै े कम वे अबािधते प कतृ व या प अबाधात ् कतृसंhा कत/या उत कमसंhा कत/येित _जhासायां
पर वात ् कतृसंhैव यात ्, त यु ा तृतीया वभ रेव यात ्। एवं च कृते
चै चै ं ग6छतीित थले प संhयोमfये बाfयबाधकभावमादायैव प3रहारसंभवे
वृथा गुYभूताथकkपनं यात ्।
अ प च परसमवेत व य #$तीयाथ व वीकारे पर वं नाम अ@य वं, त6च साकांWम ्। एवं च क मादपेWया पर वं वव_Wतिमित शXकायां
#$तीया कृ यथभूततzडुला^पेWयैव पर वम वव_Wतिमित सूचियतुं कmन वलWणः कायकारणभावो प कkपनीयः। तावता न िन तारः। समवेत वं
कु ा@वेतीित आकांWायां #?याज@यफला.य वSपे कम वे घटक]भूतायां
#?यायामेवा@वेित इित सूचियतुम प कmन अ@य एव कायकारणभावः कkपनीयो
भवतीित पWोयम य@तं गुYभूत इित उपे_Wतो वैयाकरणैः।
एवमेव #$तीयदोषवारण कारो प ना य@तं सामcज यमहित। यतो #ह कमलWणे एव धा वथ वं िनवेKय #?याज@यधा वथफला.य वं #ह कम विमित
िनY6य #$तीयदोषवारणे संभवित सित धा वथताव6छेदक वं #$तीयाथ इित कkTय पुन त य कु ा@वय इित आकांWायां कमपदाथघटक]भूते फले एव अ@वेित ना@य ेित सूचियतुं पुनर@यः कायकारणभावः कkपनीयो भवित। अतः
अkपीयसा य•ेन उभय ा प प3रहारसंभवे नैयाियकमतं िशरोवेBनेन नािसका पशतुkयमावहतीित उपे_Wतोऽयं प@थाः।
8.0 कमणः सN वध वम ्
एतावता ब@धेन #$तीया वभ' यथभूत य कमणो लWणं, त वीकारे
स ाः दोषाः, /याकरणमते त प3रहारः, तेषामेव दोषाणां नैयाियकैः कृतः
प3रहारः, त यु ायु ता वचारः इ यादयः सवa अंशाः प3रशीिलताः। इदानीमयं
#$तीयाथः कमकारकं कित वधिमित त य वभागमिधकृ य पठामः।
#$तीया वभ -वा6यं कमकारकं सN वधम_ त। तथा #ह
1.
ई_Tसतं कम वधम ् Ð िनव यम ् , वकायR, ाTयिमित।2.
अनी_Tसतं कम चतु वधम ् - औदासी@यं, $ेbयम ्, अकिथतं चेित सू ाNम ्, उपपद वभ िनिम=कम ् इित।कतृरD_Tसततमं कम इित सू व#हतं कम वधं भवित। तदेव उप3र दिशतम_ त यत ् ई_Tसतं कम वधिमित। त ˆ@नं कम अनी_Tसतिमित त6च चतु वधं भवतीित उप3र दिशतम ्। एत6च िभ@निभ@नैः अनुशासनैः संभवित।
तथा #ह $ेbयौदासी@ये तावत ् “तथा यु ं चानी_Tसतम ्”इित सू ेण। “अकिथतं
चे”ित सू ेण ाNं षrं कमकारकम ्। सNमं तु “अिधशीX थासां कम” इ या#दिभः
सू ैः ाNिमित कमकारक य वभागः। तेषामुदाहरणािन, कमणः
सN वध व ितपा#दकाः वा'यपदDयका3रकाm भूषणसारे Z@थे व तरेण
िनS पताः। वभाग य कृते अतीव अनपे_Wत वात ् ना व तृतया पा"य@ते।
अिधकं _जhासुिभः छा ैः मूलZ@थ एव अवलोकनीयः। पBं च वतते इित पाठनापेWा ना_ त एत#$षये इित अ ैवायं पाठः समाTयते।
9.0 सारांशः
ितपाठवत ् अ या प पाठ य िसंहावलोकन@यायेन सारं पKयामः। अ_ मन ् पाठे #$तीया वभ' यथः व तरेण िनS पतः। कम_ण #$तीया इित सू ं #ह
#$तीया वभ ं कम_ण कारके वा6ये वदधाित। कतुरD_Tसततमं कमaित सू ात ्
#?याज@यफला.य वे सित इ6छा वषय वं कमलWणिमित िसefयित। तथा प फल/यापारयोः धातुनैव लाभात ् आ.यमा ं #$तीयाथ इित Z@थकता अिभ ैित।
#?याज@यफला.य व य कम व वीकारे चै चै ं पKयतीित योगः यात ्। एवं
यागतः काशीं ग6छित चै े यागं ग6छित इित योगः या#दित दोष$यं
स[यते। त6च दोष$यं परसमवेत वं, धा वथताव6छेदक वं च #$तीयाथतया
वीकृ य नैयाियकैः प3र…तम ्। #क@तु थमः दोषः कतृसंhाकमसंhयोमfये
बाfयबाधकभावमाि. यैव प3रहतुR श'यते। #$तीयो दोष तु कमलWणे
धा वथफला.य विमित वव_W वा प3रहतुR श'यते। एवमुभय ा प लघुनोपायेनैव दोषवारणसंभवे परसमवेत वा#दकं #$तीयाथ इित कkपनं नैयाियकानां /यथ एव
यासः यात ्।