• No results found

(1)1 E-Text प य नाम : लघुश दे दुशेखरः (सं ाप रभाषम

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2023

Share "(1)1 E-Text प य नाम : लघुश दे दुशेखरः (सं ाप रभाषम"

Copied!
16
0
0

Loading.... (view fulltext now)

Full text

(1)

1

E-Text

प य नाम : लघुश दे दुशेखरः (सं ाप रभाषम ्) प सं या : I

पा यांशनाम : सुि!ङ तं पदम ् (1-4-14), हलोऽन तरा

संयोगः (1-1-7) पा यांशसं या : 21

पा यांश य मु याः अंशाः :

1) सु.ब0य याथ2ः।

2) तद त4हण य 6योजनम ्।

3) पदानां समुदाय य पदसं ा न।

4) “सं ा.वधौ” प रभाषायाः फलम ्।

5) “हलोऽ तरासंयोगः” सू ाथ2ः।

6) @योः बहूनां वा संयोगसं ा।

.वषयसूची

क) सुि!ङ तं पदम ् (1-4-14) 1.0 : उपGमः

2.0 : सू ाथ2ः

3.0 : “सुप ्” इ0य याथ2.वचारः

4.0 : सुI60याहार4हणे 6माणम ्

5.0 : सू े तद त4हणं Jयथ2िमित शKका

6.0 : अ समाधानम ् 7.0 : प रभाषायाः फलम ्

8.0 : प रभाषा ापन.वषये 6ाचां मतम ् 9.0 : 6ाचां मतखNडनम ्

10.0 : “सं ा.वधौ” प रभाषा वीकारेऽ.प “गौरP” इ0य Q वः

याRदित शKका

11.0 : अ समाधानम ्

(2)

2

12.0 : प रभाषायां ा.पतायाम.प सू े अ त4हणं Jयथ2िमित शKका

13.0 : अ समाधानम ्

14.0 : पदानां समुदाय य पदसं ा याRदित शKका

15.0 : अ समाधानम ्

16.0 : “य मात ् 60यय.विधः” इ0य य अनुवS2ने “इयान ्” इ0य दोषः

17.0 : अ समाधानम ्

18.0 : असहाये JयपदेिशवTावः

19.0 : असहाये JयपदेिशवTाव वीकारे भाUयासंगितः

20.0 : अ समाधानम ्

21.0 : असहाये JयपदेिशवTावः इित भाUया तरम ् 22.0 : पा यांशसं4हः

ख) हलोऽन तराः संयोगः (1.1.7) 1.0 : उपGमः

2.0 : सू ाथ2ः

3.0 : हVसमुदाय य संयोगसं ा

4.0 : हलः 60येकं संयोगसं ा इित शKका

5.0 : अ समाधानम ्

6.0 : “संयोगः” इित महासं या समुदाय य सं ेित 6ाचां मतम ् 7.0 : मतिमदं नागेशेन 60या यातम ्

8.0 : “हलः” इित बहुवचन योपप.Sः न याRदित शKका

9.0 : अ समाधानम ्

10.0 : @योः संयोगसं ायाः फलम ् 11.0 : बहूनां संयोगसं ाभावः

12.0 : आन तय2श दाथ2ः

13.0 : हV4हण य 6योजनम ् 14.0 : पा यांशसं4हः

(3)

3

क) सुि!ङ तं पदम ् (1-4-14) 1.0 उपGमः

6ाचीनकालादारXय पद.वभाग.वषये .व तृत.वचारः कृतः आचायZः।

केचन पद.वभाग य 6कार@यं, केचन 6कारचतु\यं च वीकुव2] त।

6ाितशा ये “च0वा र पदजातािन” इ0यु^म ्। नामा यातोपसग2िनपाता_ेित।

पा]णिनमते पदं R`व.वधम ्। सुब तम ्, ितङ तaच। “येनाथ2ः

प र]bछdते त0पदिम”ित भSृ2ह रणा उ^म ्। नैयाियकानां मते “श^ं

पदम ्”। बाजसनेय6ाितशा ये अथ2ः पदिमित।

पदसं ािनिमSं पा]णिनना च0वा र सू ा]ण 6णीतािन। 1. सुि!ङ तं

पदम ्, 2. न fये, 3. िसित च, 4. वाRदUवसव2नाम थाने इित।

6RGयायोgयपद य 6ितपादनाय ी]ण सू ा]ण 6ितपाRदतािन।

Jयवहारयोgयपद य कृते “सुि!ङ तं पदम ्” इित सू ं 6णीतम ्।

साधारणJयवहारे शाhीयJयवहारे 6RGयायाaचा य Jयवहारो ijयते।

“न केवला 6कृितः 6यो^Jया। न केवलं 60ययः 6यो^Jयः” इित भाUयवचनात ् 6कृित60यययोः 6योगो .वधेयः। “अपदं न 6युaजीत” इित वचनम] त। अतः पद य आवjयकतां iUkवा “सुि!ङ तं पदिम”ित सू ं 6णीतं पा]णिनना।

2.0 सू ाथ2ः

पदसं ा.वधायकं सू िमदम ्। सुप ् च ितl च तयोः इतरेतरयोग@ @े

सुि!ङौ इित। सुि!ङौ अ तौ – अ तावयवौ य य (श द वmप य) तत ् सुि!ङ तम ्। @ @ा ते nूयमाणपदं 60येकमिभसoबpयते इित यायेन अ तश द य 60येकम वयः। सुब तं, ितङ तaचे0यथ2ः। @ @गभ2बहुqीRह- समासः।

(4)

4

सुि!ङ तं 6थमा तपदम ्, पदं 6थमा तम ्। R`वपदा0मकं सू िमदम ्।

पदम ् सं ा, सुि!ङ तं सं ी। सुि!ङ तमुrेjयम ्, पदं .वधेयम ्।

सुब तं ितङ तं च पदसं ं याRदित सू ाथ2ः।

3.0 सुप ् इ0य याथ2.वचारः

“सुप ्” इित 60याहारः। “सुप ्” इित स!मीबहुवचनम ्। अ स देहो

जायते “सुप ्” पदेन क य 4हणम ्।

अ सू े ितKसाहचया2त ् सुIपदेन 60याहारो .वव]sतः, न तु

स!मीबहुवचनम ्। “सु” इ0यारXय “सुप ्” इ0य तं यावत ् एको.वंशितः

60ययाः संगृहPताः।

सुI60याहार_ न कपः पकारेण भवित। यRद यात ् तRह2

“ वाRदUवसव2नाम थाने” इ0यादौ वाRदपदं .वहाय कIपय2 त य सं4ाहक0वेन सुIपदमेव 6युaजीत।

पर तु पा]णिनना एताiशः 6योगो न कृतः। अतो न कपः पकारेण 60याहारः बोpयः।

4.0 सुI60याहार4हणे 6माणम ्

सुप ् इित सुपः पकारेण 60याहारः, Jया यानात ् इित नागेशेनो^म ्।

यRद 6ितपदो^0वात ् स!मीबहुवचन य 4हणं यात ् तRह2 केवलं

तद त य पदसं ा यात ्। एवaच Rङसoबुuयोः पद0वं न यात ्। तथा च

“हे राजन ्” इ0यादयः 6योगाः न िसpय] त। एवaच उभयोः नलोपिनषेधाय कृतं “न Rङसoबुuयोः” इित सू ं Jयथv यात ्।

अनेन Jया यानेन ायते यत ् “सुप ्” इित स!मीबहुवचना तं न गृwते, Rक तु सुI60याहारः।

(5)

5

5.0 सू े तद त4हणं Jयथ2िमित शKका

“60यय4हणे य मात ् स .वRहत तदादे तद त य 4हणम ्” इित प रभाषया तदादेः तR`वशेUयकतद त य चोप] थितभ2वित। अ तदाRदश द वmपं .वशेUयम ्। सुि!ङो_ .वशेषणम ्। अतः .वशेषणे

तद त.वधौ सुब तितङ तयोः इ0यथ2ः लXयते। अतः सू े अ त4हणं

Rकमथ2िमित शKका उदेित।

6.0 अ समाधानम ्

व तुतः 60यय4हणप रभाषया .वशेषणे तद त.वधौ “सुि!ङ तं

पदिम”ित सू े अ त4हणं Jयथ2म ्। Jयथv सत ् त0सामxया2त ् “सं ा.वधौ

60यय4हणे तद त4हणं ना] त” इित प रभाषा ाIयते।

सं ा.वधायकसू े य 60यय4हणम] त, त तदाRदं .वशेUयं .वधाय 60यय4हणप रभाषया य तद त.विधः RGयते स न भवित।

7.0 प रभाषायाः फलम ्

अ याः प रभाषायाः वीकारे “तर!मपौ घः” इ0यादौ न दोषः।

“तर!मपौ घः” इ0य 60यय4हणप रभाषया तरब ततदादेः घसं ा 6ाIनोित। तथा च “yाzणीतरा” इ0य य तरब ततदाRद0वेन .विश\ य

“yाzणीतरा” इ0य य घसं ायां “गौरP yाzणीतरा” इ0य गौरPश द य

“घmपकVप” इ0याRदना सू ेण ईकार य Q वः यात ्।

“सं ा.वधौ 60यय4हणे” इित प रभाषा वीकारात ् “तर!मपौ घः” इ0य तद त.विधन2 भवित। तेन तरब ततमब तयोः घसं ा न भवित।

अत एव गौरPyाzणीतरा कुमारP yाzणीतरा इ0यादौ “घmपकVप” इ0याRदना सू ेण गौरPश दघटक य ईकार य कुमारPश दघटक य ईकार य च Q वो न भवित।

(6)

6

8.0 प रभाषा ापन.वषये 6ाचां मतम ्

6कृतेः परमेव 60ययो .वधीयते। 6कृितं .वना 60ययानामु0प.Sः न सoभवित। “येन .वना य यानुपप.Sः तेन त योपपादक य कVपना” इित रP0या 6कृ0यवयवकसमुदाय य .वशेUय0वम ्, 60यय य .वशेषण0वं

सूपप नम ्। तेन .वशेषणे तद त.वधौ सुब तो यः व6कृ0यवयवकः

समुदायः इ0यथ2ः उपपdते। अतः अ त4हणं Jयथ2िमित 6ितपादय] त 6ाचीनाः।

9.0 6ाचां मतखNडनम ्

6ाचां मतं समीचीनं न 6ितभातीित नागेशेनो^म ्। 6ाचां मत वीकारे

“इयान ्” इ0यादौ दोषः 6स}येत। यतो Rह अ 60ययमा मविशUयते।

“इदं प रमाणं य य” इित .व4हे इदं श दात ् वतुI60यये

“Rकिमदंoयां बोघ2ः” इित सू ेण वकार य घकारादेशे “आयानेयीनीिययः” इ0याRदना सू ेण घकार य इयादेशे ततः “इदं RकमोरPjक~” इित सू ेण इदं

थाने ईशादेशे “ई + इयत ्” इित ] थते भसं ायां “य येित च” इित सू ेण 6कृितभाग य ईकार य लोपे 6थमा.वभ^ौ एकवचने “इयान ्” इित mपं

िसpयित। अ केवलं 60ययमा म ् “इयत ्” इ0यविशUयते।

तथा च 6कृितं .वना 60यय योपप.Sः सoभवित। एवaच 60ययेन व6कृ0यवयवकसमुदाय य आsेपः कतुv न शfयते। अतः तदंश य लाभोऽसoभवः। अतः 6ाचां मतं न यु^म ्।

10.0 सं ा.वधौ प रभाषा वीकारेऽ.प गौरP इ0य Q वः याRदित शKका

“सं ा.वधौ” प रभाषया “तरप ् तमपौ घः” इ0य घसं ायां

तद त.विध6ितषेधेऽ.प “घmपकVप” इ0याRद.विध6देशे तद त.विधः

भ.वUयित। एवaच घा ते तदादौ इ0यथ2लाभेन गौरPश दघटक य ईकार य Q वः 6ाIनोित। अतः अिन\mपदोषः तदव थ एवेित शKका

(7)

7

11.0 अ समाधानम ्

व तुतः “सं ा.वधौ 60यय4हणे तद त.विध ना2] त” इित प रभाषया तद त.विधिनषेधसामxया2त ् 6देशेषु - “घmपकVप” इ0याRद .विधसू ेषु अ.प तद त.विधन2 भवतीित वीकारे न दोषः।

12.0 प रभाषायां ा.पतायाम.प सू े अ त4हणं Jयथ2िमित शKका

“सं ा.वधौ 60यय4हणे तद त.विधना2] त” इित प रभाषा वीकारेऽ.प

“सुि!ङ तं पदम ्” इित सू े अ त4हणं Jयथv याRदित शKका उदेित। यतः

सू े अ त4हणाभावेऽ.प सुब त य ितङ त य च पदसं ा िसpयित।

पदघRटतसू ेषु “पद य”, “पदJयवायेऽ.प” इ0याRद सू ेषु पदश देन सुि!ङोः 4हणं भवित। एत0@यं 60ययमा बोधकम ्। अतः

60यय4हणप रभाषया तदाRद.वशेUयकतद त.वधौ सुब तं ितङ तaच इ0यथ2ः संगbछते। इ0थम त4हणं नावjयकिमित शKका।

13.0 अ समाधानम ्

व तुतः इयं शKका न करणीया। यतः “ वाRदUवसव2नाम थाने” इित सू ेण .वRहता पदसं ा केवल6कृितिन•ा। अनेन सू ेण वाRद6कृतेः

पदसं ा .वधीयते। पद0व य 6कृित60ययोभयसाधारणतया

60ययमा 4हण0वाभावेन 60यय4हणप रभाषा न 6वS€त। अतः

तद त.वधेरभावेन सुब तं ितङ तaचे0यथ2ः नायाित। तथा चा

अ त4हणमावjयकम ्।

14.0 पदानां समुदाय य पदसं ा याRदित शKका

“सं ा.वधौ” इित प रभाषया तद त.वधेः फलाभावात ् त0सहच रत य तदादे र0यंश याIयनुप] थतौ सुब तानां ितङ तानां समुदाय या.प पदसं ा

याRदित शKका?

(8)

8

15.0 अ समाधानम ्

व तुतः “य मात ् 60यय.विध तदाRद60ययेऽKगम ्” इित सू ात ्

“सुि!ङ तं पदम ्” इित सू ं 6ित “य मात ् 60यय.विधः तदाRद” इ0य यानुवS2नं भवित। तेन सुपां ितङां य मात ् .वधानं तदाRदतद त यैव पदसं ा .वधीयते। अतः पदानां समुदायात ् न पदसं ा। पदसमुदायात ् सुि!ङोः .वधानं न भवित। अतः समुदाय य तदाRदतद त0वं ना] त।

एवaच “गौग2bछती”0य पदसमुदाय य ितङ ततदाRद0वाभावात ् पदसं ा न भवित।

16.0 य मात ् 60यय.विधः इ0य य अनुवS2ने इयान ् इ0य दोषः

“कृS.uतसमासा_” इित सू ेऽ.प “य मात ् 60यय.विधः” इित सू योप] थितः यात ्, यतः कृS.uत60ययानाम 4हणं भवित। तथा च कृद ततदादेः त.uता ततदादे_ 6ाितपRदकसं ा भ.वUयित। एवaच “इयान ्” इ0य 6कृितभाग य “इयत ्” इ0य य 6ाितपRदकसं ा न भ.वUयतीित शKका। यतः इयान ् इित त.uतमा मेव न तु त.u ता ततदाRद।

17.0 अ समाधानम ्

व तुतः इयान ् इ0यादौ 6कृितरRहते तदाRदतद त0वं JयपदेिशवTावेन संपाd पदसं ा .वधेया।

अ यd.प त.uता ततदाRद0वमशाhीय0वम ्। “न केना.प सू ेण कृतः धम2ः अशाhीयः” तथा.प “Jयपदेिशवदेक] मन ्” इित प रभाषया

अशाhीयधम2 या.प अितदेशो भवित।

“इयाय” इ0यादौ JयपदेिशवTावेन अशाh या.प एकाb0वाRदधम2 य अितदेशो ijयते। अतः शाhीय यैव धम2 याितदेश इित िनयमो ना] त।

तथा च “इयत ्” इ0य य 60ययमा या.प त.uता ततदाRद JयवदेिशवTावेन िसpयित।

(9)

9

18.0 असहाये JयपदेिशवTावः

असहाये एव JयपदेिशवTाव य 6वृ.Sभ2वित, न तु ससहाये। अत एव ह रषु इ0य सुमा य JयपदेिशवTावेन सुब ततदाRद0वं वीकृ0य पदसं ा जाता। ततः “सा0पदाdोः” इ0यनेन पदाRद0वात ् ष0व य िनषेधो न भवित।

यतः 6कृित@ारा .विश\ य सुब त0वसoभवेन ससहाय0वमेव।

अशाhीयधम€ अितदेशादेव “इयत ्” इित श द य व0व ततदाRद0वं

वीकृ0य “व0व तात ् वाथ€ @यसaमा चौ बहुलम ्” इित वा.S2केन मा b60ययो .वधीयते। एवaच “इय मा म ्” इित 6योगः िसpयित।

19.0 असहाये JयपदेिशवTाव वीकारे भाUयासंगितः

असहाये JयपदेिशवTाव वीकारे “िनजौ च0वारः एकाचः” इित भाUय य .वरोधो भवित।

त भाUये – िनज ् – इज ् – िन – इ इते च0वारः एकाचः इ0यु^म ्।

अ िनज ् – इज ् – िन इ0येषु . षु इकारmपोऽच ् 60येकं समुदायेषु

अ यपदाथ€षु भ.वतुमह2ित। पर तु इकारे इकारmपोऽच ् कथं यात ्? व] मन ् व या6वृSेः। अ Gमेण याणाम ् एकाb0वेऽ.प चतुथ2 य इकार य एकाb0वाभावात ् च0वार एकाचो न सoभवित।

चतुथ2 य इकार य असहाय0वाभावात ् JयपदेिशवTावो भ.वतुं नाह2ित।

20.0 अ समाधानम ्

“असहाये JयपदेिशवTावः” इित पया2लोचनं .वना “िनजौ च0वारः

एकाचः” इित 6योगः कृतः भाUयकारैः। त मादेषा एकदेिशन उ.^ः। अतः

न भाUय.वरोधः।

21.0 असहाये JयपदेिशवTावः इित भाUया तरम ्

असहायेऽ.प Jयपदेिशभावो भवतीित “आदे च उपदेशे” इित भाUयात ् pव यते। त Rह “ढौकते” इ0य JयपदेिशवTावेन “ढौ” इ0य य

(10)

10

औकार य एज त0वात ् “आदे च उपदेशेऽिशित” इित सू ेण आ0वं

6ाIनोतीित शKका कृता। एवaच “हत” इ0य “ता यनुदाSेन” इ0याRदना

सू ेण अनुदाS वरः च 6ाIनोतीित आंशंfय “अथ2वता JयपदेिशवTावः” इ0यनेन समाRहतम ् .

अथा2त ् यो Rह वणƒऽथ2वान ् तेन JयपदेिशवTावः। अथ2बोधकश देन Jयपदेिशना – मु यJयवहारवता सiशो Jयवहारो गoयते। “अथ2वता” इ0यनेन असहाय0वं ल„यते।

22.0 पा यांशसं4हः

1. “सुि!ङ तं पदम ्” इित पदसं ा.वधायकं सू म ्।

2. सुप ् च ितl च सुि!ङौ इतरेतरयोग@ @ः।

3. सुि!ङौ अ तौ – अ तावयवौ य य श द वmप य तत ् सुि!ङ तम ्।

बहुqीRहसमासः।

4. सुप ् इित 60याहारः न तु स!मी बहुवचनम ्।

5. 60यय4हणप रभाषया तद तलाभे सू े अ त4हणं Jयथ2म ्।

6. अ त4हणं Jयथ…भूय “सं ा.वधौ 60यय4हणे तद त.विधना2] त” इित प रभाषां ापयित।

7. “सं ा.वधौ” प रभाषा वीकारात ् “गौरP yाzणीतरा” इ0य Q वो न भवित।

8. “सं ा.वधौ” इित प रभाषया .विध6देशेऽ.प तद त.विधः न 9. पदानां समुदाय य पदसं ा न भवित।

10. “इयान ्” इ0य JयपदेिशवTावेन तदाRदतद त0वं वीकृ0य पदसं ा .वधेया।

11. असहाये JयपदेिशवTावो भवित।

(11)

11

ख) हलोऽन तराः संयोगः (1.1.7) 1.0 उपGमः

सं कृतJयाकरणे संयु^वणा2थv संयोगसं ायाः Jयवहारो .वRहतः

पा]णिनना। एतदथv “हलोऽन तराः संयोगः” इित सू ं 6णीतं पा]णिनना।

अ सू े हलः इित पदं बहुवचने .वdते। जयाRद0य य मते जातौ

बहुवचनम ्। नागेशमते बहुवचनं सौ म ्।

िभ नजातीयैः अ]}भः अJयवRहताः ]†\ोbचा रताः हलः

संयोगसं काः भव] त। अतः Jयaजनानां सoमेलनं संयोगसं ं भवित। इयं

महती सं ा भवित। @योः, बहूनां वा Jयaजनानां संयोगसं ा भवित।

2.0 सू ाथ2ः

संयोगसं ा.वधायकं सू िमदम ्। अ सू े ी]ण पदािन स] त। हलः

6थमा तम ्, अन तराः 6थमा तम ्, संयोगः 6थमा तम ्।

अ तरश द य बहवोऽथा2ः स] त।

अवकाश-अविध-प रधान-िछ‡-आ0मीयाdथ€षु अ तरश द य 6योगो

ijयते। अ िछ‡वाची एवा तरश दो गृwते। अ याथ2ः न सoभवित। यRद .व ायते अ.वdमानम तरं येषािमित। अव4हे संयोगसं ा न 6ाIनोित।

@योः वण2योः मpये मा ाकालः अव4हः।

अ.वdमानम तरम ् – िछ‡म ् – वण2शू यकालो मpये येषां ते

अन तराः। अu2मा ािधककालJयवायशू या इ0यथ2ः। “नञोऽ 0यथा2नां वाbयो

वा चोSरपदलोपः” इित वा.S2केन .वdमानपद य लोपः।

अतः अ]}भः अJयवRहता हलः संयोगसं ाः युः इित सू ाथ2ः।

(12)

12

3.0 हVसमुदाय य संयोगसं ा

“गगा2ः शतं दNडय ताम ् अिथ2न_ राजानो RहरNयेन भव] त” इित यायो भाUये उ^ः। अ यायमिभ6ायो यत ् – एकैक य गग2 य शतेन mIयकैः दNडो न .वधीयते, Rक तु गगा2णां समुदायो दN‰यते।

एवaच “हलोऽन तरा संयोगः” इ0य हVसमुदायः संयोगसं को

भवित। पर तु 60येकं संयोगसं ा न भवित।

सू े अन तरपद4हणम.प अ ाथ€ 6माणम ्। ना] त अन तरा

Jयवधानं येषािम0यथ2क य अन तरश द य Jयवधानशू याथ2क0वं 6तीयते।

@योः मpये Jयवधानं सoभवित, केना.प अ येन Jयवधानं भवित।

एक य वण2 य केना.प Jयवधानं न ijयते। अतः @योरेव संयोगसं ा, न तु 60येकम ्।

4.0 हलः 60येकं संयोगसं ा इित शKका

हलः 60येकं संयोगसं ा अन तरा_ संयोगसं काः युः। अथवा

अ.वdमानं स` इतरJयावS2कमुपलsणम ्। “काकव तो राम य गृहाः” इ0य काकः उपलsणम ्।

एवaच अ सू े “अन तरा” पदमुपलsणम ्। तथा च fविचत ् वण2@य थले आन तय2 य सoभवेन समुदाय य संयोगसं ा।

उपलsण वीकारे समुदायघटक य एक य हलोऽ.प संयोगसं ा भ.वUयित इित शKका आयाित।

5.0 अ समाधानम ्

अ अन तरा इित हलः .वशेषणम ्। Rक तु वात ेण सं ाया

उrेjयं न भवित। अ आन तयv .वशेषणमेव , न तूपलsणम ्। “अन तरा” पदं सं] कोटौ 6.व\ं भू0वा अ य य JयावS2कं भवित।

(13)

13

6.0 संयोगः इित महासं या समुदाय य सं ेित 6ाचां मतम ्

“संयोगः” इित महतीसं ा, मह0याः सं ायाः करणात ् अ वथ2सं ा .व ायते। Jयु0प.SलXयाथ2.विश\ा सं ा अ वथ2सं ा। तथा च संयु}य ते

वणा2 य ेित Jयु0पŠया संयोगश दो िनUपdते। अनेन @योः सं ेित 6ाIयते।

7.0 मतिमदं नागेशेन 60या यातम ्

एत मतं नागेशेन ख]Nडतम ्। यथा घटपटौ संयु}येते य े0यादौ

समासघटकपदाथा2ितर^ य अ यपदाथ2 य 6तीितभ2वित। अथा2त ् घटपटाRदिभ नः 6ासादाRदः बोpयते। तथा ा.प संयोगसं ायां

त@ण2घRटत य तदित र^ य वाfया0मकसमुदाय य 4हणेन हल ् समुदाय य सं ा न यात ्।

महासं ा तु 6ाचां मतेन। नागेशेन महासं ा न वीकृता।

समुदाय य संयोगसं ा वीकारादेव सुiष` भाती0य “संयोगा त य लोपः” इित सू ेण दकार य लोपो न भवित। दकारमा े संयोगो न वS2ते।

भकारेण साकं संयोगसं ाकरणे संयोगा त0वं ना] त।

8.0 हलः इित बहुवचन योपप.Sः न याRदित शKका

“हलः” इ0य बहुवचनेन िनद€शः कृतः। पर तु हV0वजातेः ऐfयात ् जाितपsे एकवचनेन िनद€शः कS2Jयः। Jय.^पsे “हलः” इित यd.प बहुवचन योपप.Sभ2वित तथा.प @योः हलोः संयोगसं ा न 6ाIनोित।

बहूनामेव संयोगसं ा यात ्। अतः बहुवचनिनद€शो न यु^ इित शKका

आयाित।

9.0 अ समाधानम ्

“हलः” इ0य सौ 0वात ् बहुवचनम ्। अथा2त ् बहुवचनं न .वव]sतम ्।

(14)

14

अथवा हलौ च हल_ इ0येकशेषः करणीयः। R`ववचना त- बहुवचना तयोः एकशेषकरणेन बहुवचन योपप.Sः भवित। तथा च हV@य य अनेकेषां हलाaच संयोगसं ायाः 6ाि!भ2वित। 6ाचीनमते एतत ् सoभवित। पर तु नागेशमते बहूनां संयोगसं ा न भवित।

10.0 @योः संयोगसं ायाः फलम ्

@योः संयोगसं ेित पsे “िशsा” इ0य “क + ष ्” इित हV@य य संयोगसं ायां “गुरो_ हलः” इित सू ेण अ60ययः िसpयित। पर] मन ् संयोगे सित पूव2 य “िशs ्”धातोः इकार य “संयोगे गुŒः” इित गुŒसं ायां

िश„धातुः गुŒमान ् भवित।

बहूनामेव संयोगसं ापsे संयोगसं ा न यात ्।

11.0 बहूनां संयोगसं ाभावः

य तु बहवो हलः िश\ाः त ा.प @योः @योः संयोगसं ा भवित, न तु बहूनािमित नागेशेन 6ितपाRदतम ्। अथा2त ् य बहूनां हलामJयधानेन उप] थितः त ा.प @योः @योः वण2योरेव संयोगसं ा .वधीयते।

“ कोः संयोगाdोर ते च” इित सू ेण झिल परे यः संयोगः तदाdोः

सकारककारयोः लोपो .वRहतः। पर तु स न संभवित। झVसRहत य अ यहVवण2@य य संयोगसं ायां संयोगो झVपरो न यात ्। सव2 ैव झVसRहत य सं ायाः 6ाि!भ2वित।

अतः सू वैयxय2िभया बहूनां सं ा नेित यु^म ्। @योः @योः

संयोगसं ापsे तृतीय य हलो झल ् mप0वे सू ं च रताथ2म ्।

मgनः इ0य म जधातोः ^60यये “म] ज न शोः झिल” इ0यनेन सकारजकारयोम2pये नुमागमे सकारनकारयोः संयोगसं ायां जकार य

(15)

15

जj0वम ्। ततः सकारजकारयोः संयोगे त याRदभूत य सकार य लोपः

िसuः। अतः फलाभावात ् बहूनां संयोगसं ा न भवतीित नागेश य मतम ्।

भाUयेऽ.प याणां संयोगसं ा न भवतीित उ^म ्।

12.0 आन तय2श दाथ2ः

आन तयv Jयवधानाभावः। .वजातीयेन Jयवधानं वीकS2Jयम ्। अतः

िसuा तकौमुdां िल]खतम] त यत ् - “अ]}भरJयवRहता हलः” इित।

“अच ्” इ0य पदा तचकार य “चोः कुः” इित सू ेण कु0वे “अ]gभः” इित पाठः कS2Jयः। भाUयकृताऽ.प “अचोऽsु” इ0य कु0वं .वRहतम ्।

“अ]}भरJयवRहता” इ0य य थाने “ वरैरJयवRहता” इित वृ.Sः

करणीया आसीत ्।

13.0 हV4हण य 6योजनम ्

सू े हV4हण य Rकं 6योजनिमित ]ज ासायां “िततउ देव” इित नागेशेन 6ो^म ्।

िततउना RदJयती0यथ2ः। अ सू े हV4हणाभावे अJयवRहतयोः

अ}झलोर.प संयोगसं ा यात ्। तथा च “त उ” इ0य य संयोगसं ा भ.वUयित। एवaच ितघटकेकार य गुŒसं ायां “गुरोरनृतः” सू ेण Iलुतः

यात ्। अतः त@ारणाय सू े हV4हणं कृतम ्।

14.0 पा यांशसं4हः

1) संयोगसं ा.वधायकं सू िमदम ्।

2) अ.वdमानम ् अ तरं Jयवधानं येषां ते अन तराः बहुqीRहसमासः

3) Jयवधानaच .वजातीयमेव

4) अ]}भरJयRहता हलः संयोगसं ा युः इित सू ाथ2ः

(16)

16

5) समुदाय यैव संयोगसं ा, न तु 60येकम ्।

6) संयु}य ते वणा2 य ेित Jयु0पŠया संयोगसं ा महासं ा भवित।

7) संयोग इित महासं या समुदाय य सं ेित 6ाचां मतम ्।

8) अन तरा इित हलः .वशेषणम ्।

9) हलः इित सौ 0वात ् बहुवचनम ्। अथवा हलौ हल_ इित एकशेषेण बहुवचनम ्।

10) @योः @योः संयोगसं ा, न तु बहूनां संयोगसं ा।

11) @योः संयोगसं ायाः फल तु “िशsा” इ0य अ60ययः िसuः।

References