1
E-Text
प य नाम : लघुश दे दुशेखरः (सं ाप रभाषम ्) प सं या : I
पा यांशनाम : सुि!ङ तं पदम ् (1-4-14), हलोऽन तरा
संयोगः (1-1-7) पा यांशसं या : 21
पा यांश य मु याः अंशाः :
1) सु.ब0य याथ2ः।
2) तद त4हण य 6योजनम ्।
3) पदानां समुदाय य पदसं ा न।
4) “सं ा.वधौ” प रभाषायाः फलम ्।
5) “हलोऽ तरासंयोगः” सू ाथ2ः।
6) @योः बहूनां वा संयोगसं ा।
.वषयसूची
क) सुि!ङ तं पदम ् (1-4-14) 1.0 : उपGमः
2.0 : सू ाथ2ः
3.0 : “सुप ्” इ0य याथ2.वचारः
4.0 : सुI60याहार4हणे 6माणम ्
5.0 : सू े तद त4हणं Jयथ2िमित शKका
6.0 : अ समाधानम ् 7.0 : प रभाषायाः फलम ्
8.0 : प रभाषा ापन.वषये 6ाचां मतम ् 9.0 : 6ाचां मतखNडनम ्
10.0 : “सं ा.वधौ” प रभाषा वीकारेऽ.प “गौरP” इ0य Q वः
याRदित शKका
11.0 : अ समाधानम ्
2
12.0 : प रभाषायां ा.पतायाम.प सू े अ त4हणं Jयथ2िमित शKका
13.0 : अ समाधानम ्
14.0 : पदानां समुदाय य पदसं ा याRदित शKका
15.0 : अ समाधानम ्
16.0 : “य मात ् 60यय.विधः” इ0य य अनुवS2ने “इयान ्” इ0य दोषः
17.0 : अ समाधानम ्
18.0 : असहाये JयपदेिशवTावः
19.0 : असहाये JयपदेिशवTाव वीकारे भाUयासंगितः
20.0 : अ समाधानम ्
21.0 : असहाये JयपदेिशवTावः इित भाUया तरम ् 22.0 : पा यांशसं4हः
ख) हलोऽन तराः संयोगः (1.1.7) 1.0 : उपGमः
2.0 : सू ाथ2ः
3.0 : हVसमुदाय य संयोगसं ा
4.0 : हलः 60येकं संयोगसं ा इित शKका
5.0 : अ समाधानम ्
6.0 : “संयोगः” इित महासं या समुदाय य सं ेित 6ाचां मतम ् 7.0 : मतिमदं नागेशेन 60या यातम ्
8.0 : “हलः” इित बहुवचन योपप.Sः न याRदित शKका
9.0 : अ समाधानम ्
10.0 : @योः संयोगसं ायाः फलम ् 11.0 : बहूनां संयोगसं ाभावः
12.0 : आन तय2श दाथ2ः
13.0 : हV4हण य 6योजनम ् 14.0 : पा यांशसं4हः
3
क) सुि!ङ तं पदम ् (1-4-14) 1.0 उपGमः
6ाचीनकालादारXय पद.वभाग.वषये .व तृत.वचारः कृतः आचायZः।
केचन पद.वभाग य 6कार@यं, केचन 6कारचतु\यं च वीकुव2] त।
6ाितशा ये “च0वा र पदजातािन” इ0यु^म ्। नामा यातोपसग2िनपाता_ेित।
पा]णिनमते पदं R`व.वधम ्। सुब तम ्, ितङ तaच। “येनाथ2ः
प र]bछdते त0पदिम”ित भSृ2ह रणा उ^म ्। नैयाियकानां मते “श^ं
पदम ्”। बाजसनेय6ाितशा ये अथ2ः पदिमित।
पदसं ािनिमSं पा]णिनना च0वा र सू ा]ण 6णीतािन। 1. सुि!ङ तं
पदम ्, 2. न fये, 3. िसित च, 4. वाRदUवसव2नाम थाने इित।
6RGयायोgयपद य 6ितपादनाय ी]ण सू ा]ण 6ितपाRदतािन।
Jयवहारयोgयपद य कृते “सुि!ङ तं पदम ्” इित सू ं 6णीतम ्।
साधारणJयवहारे शाhीयJयवहारे 6RGयायाaचा य Jयवहारो ijयते।
“न केवला 6कृितः 6यो^Jया। न केवलं 60ययः 6यो^Jयः” इित भाUयवचनात ् 6कृित60यययोः 6योगो .वधेयः। “अपदं न 6युaजीत” इित वचनम] त। अतः पद य आवjयकतां iUkवा “सुि!ङ तं पदिम”ित सू ं 6णीतं पा]णिनना।
2.0 सू ाथ2ः
पदसं ा.वधायकं सू िमदम ्। सुप ् च ितl च तयोः इतरेतरयोग@ @े
सुि!ङौ इित। सुि!ङौ अ तौ – अ तावयवौ य य (श द वmप य) तत ् सुि!ङ तम ्। @ @ा ते nूयमाणपदं 60येकमिभसoबpयते इित यायेन अ तश द य 60येकम वयः। सुब तं, ितङ तaचे0यथ2ः। @ @गभ2बहुqीRह- समासः।
4
सुि!ङ तं 6थमा तपदम ्, पदं 6थमा तम ्। R`वपदा0मकं सू िमदम ्।
पदम ् सं ा, सुि!ङ तं सं ी। सुि!ङ तमुrेjयम ्, पदं .वधेयम ्।
सुब तं ितङ तं च पदसं ं याRदित सू ाथ2ः।
3.0 “सुप ्” इ0य याथ2.वचारः
“सुप ्” इित 60याहारः। “सुप ्” इित स!मीबहुवचनम ्। अ स देहो
जायते “सुप ्” पदेन क य 4हणम ्।
अ सू े ितKसाहचया2त ् सुIपदेन 60याहारो .वव]sतः, न तु
स!मीबहुवचनम ्। “सु” इ0यारXय “सुप ्” इ0य तं यावत ् एको.वंशितः
60ययाः संगृहPताः।
सुI60याहार_ न कपः पकारेण भवित। यRद यात ् तRह2
“ वाRदUवसव2नाम थाने” इ0यादौ वाRदपदं .वहाय कIपय2 त य सं4ाहक0वेन सुIपदमेव 6युaजीत।
पर तु पा]णिनना एताiशः 6योगो न कृतः। अतो न कपः पकारेण 60याहारः बोpयः।
4.0 सुI60याहार4हणे 6माणम ्
सुप ् इित सुपः पकारेण 60याहारः, Jया यानात ् इित नागेशेनो^म ्।
यRद 6ितपदो^0वात ् स!मीबहुवचन य 4हणं यात ् तRह2 केवलं
तद त य पदसं ा यात ्। एवaच Rङसoबुuयोः पद0वं न यात ्। तथा च
“हे राजन ्” इ0यादयः 6योगाः न िसpय] त। एवaच उभयोः नलोपिनषेधाय कृतं “न Rङसoबुuयोः” इित सू ं Jयथv यात ्।
अनेन Jया यानेन ायते यत ् “सुप ्” इित स!मीबहुवचना तं न गृwते, Rक तु सुI60याहारः।
5
5.0 सू े तद त4हणं Jयथ2िमित शKका
“60यय4हणे य मात ् स .वRहत तदादे तद त य 4हणम ्” इित प रभाषया तदादेः तR`वशेUयकतद त य चोप] थितभ2वित। अ तदाRदश द वmपं .वशेUयम ्। सुि!ङो_ .वशेषणम ्। अतः .वशेषणे
तद त.वधौ सुब तितङ तयोः इ0यथ2ः लXयते। अतः सू े अ त4हणं
Rकमथ2िमित शKका उदेित।
6.0 अ समाधानम ्
व तुतः 60यय4हणप रभाषया .वशेषणे तद त.वधौ “सुि!ङ तं
पदिम”ित सू े अ त4हणं Jयथ2म ्। Jयथv सत ् त0सामxया2त ् “सं ा.वधौ
60यय4हणे तद त4हणं ना] त” इित प रभाषा ाIयते।
सं ा.वधायकसू े य 60यय4हणम] त, त तदाRदं .वशेUयं .वधाय 60यय4हणप रभाषया य तद त.विधः RGयते स न भवित।
7.0 प रभाषायाः फलम ्
अ याः प रभाषायाः वीकारे “तर!मपौ घः” इ0यादौ न दोषः।
“तर!मपौ घः” इ0य 60यय4हणप रभाषया तरब ततदादेः घसं ा 6ाIनोित। तथा च “yाzणीतरा” इ0य य तरब ततदाRद0वेन .विश\ य
“yाzणीतरा” इ0य य घसं ायां “गौरP yाzणीतरा” इ0य गौरPश द य
“घmपकVप” इ0याRदना सू ेण ईकार य Q वः यात ्।
“सं ा.वधौ 60यय4हणे” इित प रभाषा वीकारात ् “तर!मपौ घः” इ0य तद त.विधन2 भवित। तेन तरब ततमब तयोः घसं ा न भवित।
अत एव गौरPyाzणीतरा कुमारP yाzणीतरा इ0यादौ “घmपकVप” इ0याRदना सू ेण गौरPश दघटक य ईकार य कुमारPश दघटक य ईकार य च Q वो न भवित।
6
8.0 प रभाषा ापन.वषये 6ाचां मतम ्
6कृतेः परमेव 60ययो .वधीयते। 6कृितं .वना 60ययानामु0प.Sः न सoभवित। “येन .वना य यानुपप.Sः तेन त योपपादक य कVपना” इित रP0या 6कृ0यवयवकसमुदाय य .वशेUय0वम ्, 60यय य .वशेषण0वं
सूपप नम ्। तेन .वशेषणे तद त.वधौ सुब तो यः व6कृ0यवयवकः
समुदायः इ0यथ2ः उपपdते। अतः अ त4हणं Jयथ2िमित 6ितपादय] त 6ाचीनाः।
9.0 6ाचां मतखNडनम ्
6ाचां मतं समीचीनं न 6ितभातीित नागेशेनो^म ्। 6ाचां मत वीकारे
“इयान ्” इ0यादौ दोषः 6स}येत। यतो Rह अ 60ययमा मविशUयते।
“इदं प रमाणं य य” इित .व4हे इदं श दात ् वतुI60यये
“Rकिमदंoयां बोघ2ः” इित सू ेण वकार य घकारादेशे “आयानेयीनीिययः” इ0याRदना सू ेण घकार य इयादेशे ततः “इदं RकमोरPjक~” इित सू ेण इदं
थाने ईशादेशे “ई + इयत ्” इित ] थते भसं ायां “य येित च” इित सू ेण 6कृितभाग य ईकार य लोपे 6थमा.वभ^ौ एकवचने “इयान ्” इित mपं
िसpयित। अ केवलं 60ययमा म ् “इयत ्” इ0यविशUयते।
तथा च 6कृितं .वना 60यय योपप.Sः सoभवित। एवaच 60ययेन व6कृ0यवयवकसमुदाय य आsेपः कतुv न शfयते। अतः तदंश य लाभोऽसoभवः। अतः 6ाचां मतं न यु^म ्।
10.0 “सं ा.वधौ” प रभाषा वीकारेऽ.प “गौरP” इ0य Q वः याRदित शKका
“सं ा.वधौ” प रभाषया “तरप ् तमपौ घः” इ0य घसं ायां
तद त.विध6ितषेधेऽ.प “घmपकVप” इ0याRद.विध6देशे तद त.विधः
भ.वUयित। एवaच घा ते तदादौ इ0यथ2लाभेन गौरPश दघटक य ईकार य Q वः 6ाIनोित। अतः अिन\mपदोषः तदव थ एवेित शKका
7
11.0 अ समाधानम ्
व तुतः “सं ा.वधौ 60यय4हणे तद त.विध ना2] त” इित प रभाषया तद त.विधिनषेधसामxया2त ् 6देशेषु - “घmपकVप” इ0याRद .विधसू ेषु अ.प तद त.विधन2 भवतीित वीकारे न दोषः।
12.0 प रभाषायां ा.पतायाम.प सू े अ त4हणं Jयथ2िमित शKका
“सं ा.वधौ 60यय4हणे तद त.विधना2] त” इित प रभाषा वीकारेऽ.प
“सुि!ङ तं पदम ्” इित सू े अ त4हणं Jयथv याRदित शKका उदेित। यतः
सू े अ त4हणाभावेऽ.प सुब त य ितङ त य च पदसं ा िसpयित।
पदघRटतसू ेषु “पद य”, “पदJयवायेऽ.प” इ0याRद सू ेषु पदश देन सुि!ङोः 4हणं भवित। एत0@यं 60ययमा बोधकम ्। अतः
60यय4हणप रभाषया तदाRद.वशेUयकतद त.वधौ सुब तं ितङ तaच इ0यथ2ः संगbछते। इ0थम त4हणं नावjयकिमित शKका।
13.0 अ समाधानम ्
व तुतः इयं शKका न करणीया। यतः “ वाRदUवसव2नाम थाने” इित सू ेण .वRहता पदसं ा केवल6कृितिन•ा। अनेन सू ेण वाRद6कृतेः
पदसं ा .वधीयते। पद0व य 6कृित60ययोभयसाधारणतया
60ययमा 4हण0वाभावेन 60यय4हणप रभाषा न 6वS€त। अतः
तद त.वधेरभावेन सुब तं ितङ तaचे0यथ2ः नायाित। तथा चा
अ त4हणमावjयकम ्।
14.0 पदानां समुदाय य पदसं ा याRदित शKका
“सं ा.वधौ” इित प रभाषया तद त.वधेः फलाभावात ् त0सहच रत य तदादे र0यंश याIयनुप] थतौ सुब तानां ितङ तानां समुदाय या.प पदसं ा
याRदित शKका?
8
15.0 अ समाधानम ्
व तुतः “य मात ् 60यय.विध तदाRद60ययेऽKगम ्” इित सू ात ्
“सुि!ङ तं पदम ्” इित सू ं 6ित “य मात ् 60यय.विधः तदाRद” इ0य यानुवS2नं भवित। तेन सुपां ितङां य मात ् .वधानं तदाRदतद त यैव पदसं ा .वधीयते। अतः पदानां समुदायात ् न पदसं ा। पदसमुदायात ् सुि!ङोः .वधानं न भवित। अतः समुदाय य तदाRदतद त0वं ना] त।
एवaच “गौग2bछती”0य पदसमुदाय य ितङ ततदाRद0वाभावात ् पदसं ा न भवित।
16.0 “य मात ् 60यय.विधः” इ0य य अनुवS2ने “इयान ्” इ0य दोषः
“कृS.uतसमासा_” इित सू ेऽ.प “य मात ् 60यय.विधः” इित सू योप] थितः यात ्, यतः कृS.uत60ययानाम 4हणं भवित। तथा च कृद ततदादेः त.uता ततदादे_ 6ाितपRदकसं ा भ.वUयित। एवaच “इयान ्” इ0य 6कृितभाग य “इयत ्” इ0य य 6ाितपRदकसं ा न भ.वUयतीित शKका। यतः इयान ् इित त.uतमा मेव न तु त.u ता ततदाRद।
17.0 अ समाधानम ्
व तुतः इयान ् इ0यादौ 6कृितरRहते तदाRदतद त0वं JयपदेिशवTावेन संपाd पदसं ा .वधेया।
अ यd.प त.uता ततदाRद0वमशाhीय0वम ्। “न केना.प सू ेण कृतः धम2ः अशाhीयः” तथा.प “Jयपदेिशवदेक] मन ्” इित प रभाषया
अशाhीयधम2 या.प अितदेशो भवित।
“इयाय” इ0यादौ JयपदेिशवTावेन अशाh या.प एकाb0वाRदधम2 य अितदेशो ijयते। अतः शाhीय यैव धम2 याितदेश इित िनयमो ना] त।
तथा च “इयत ्” इ0य य 60ययमा या.प त.uता ततदाRद JयवदेिशवTावेन िसpयित।
9
18.0 असहाये JयपदेिशवTावः
असहाये एव JयपदेिशवTाव य 6वृ.Sभ2वित, न तु ससहाये। अत एव ह रषु इ0य सुमा य JयपदेिशवTावेन सुब ततदाRद0वं वीकृ0य पदसं ा जाता। ततः “सा0पदाdोः” इ0यनेन पदाRद0वात ् ष0व य िनषेधो न भवित।
यतः 6कृित@ारा .विश\ य सुब त0वसoभवेन ससहाय0वमेव।
अशाhीयधम€ अितदेशादेव “इयत ्” इित श द य व0व ततदाRद0वं
वीकृ0य “व0व तात ् वाथ€ @यसaमा चौ बहुलम ्” इित वा.S2केन मा b60ययो .वधीयते। एवaच “इय मा म ्” इित 6योगः िसpयित।
19.0 असहाये JयपदेिशवTाव वीकारे भाUयासंगितः
असहाये JयपदेिशवTाव वीकारे “िनजौ च0वारः एकाचः” इित भाUय य .वरोधो भवित।
त भाUये – िनज ् – इज ् – िन – इ इते च0वारः एकाचः इ0यु^म ्।
अ िनज ् – इज ् – िन इ0येषु . षु इकारmपोऽच ् 60येकं समुदायेषु
अ यपदाथ€षु भ.वतुमह2ित। पर तु इकारे इकारmपोऽच ् कथं यात ्? व] मन ् व या6वृSेः। अ Gमेण याणाम ् एकाb0वेऽ.प चतुथ2 य इकार य एकाb0वाभावात ् च0वार एकाचो न सoभवित।
चतुथ2 य इकार य असहाय0वाभावात ् JयपदेिशवTावो भ.वतुं नाह2ित।
20.0 अ समाधानम ्
“असहाये JयपदेिशवTावः” इित पया2लोचनं .वना “िनजौ च0वारः
एकाचः” इित 6योगः कृतः भाUयकारैः। त मादेषा एकदेिशन उ.^ः। अतः
न भाUय.वरोधः।
21.0 असहाये JयपदेिशवTावः इित भाUया तरम ्
असहायेऽ.प Jयपदेिशभावो भवतीित “आदे च उपदेशे” इित भाUयात ् pव यते। त Rह “ढौकते” इ0य JयपदेिशवTावेन “ढौ” इ0य य
10
औकार य एज त0वात ् “आदे च उपदेशेऽिशित” इित सू ेण आ0वं
6ाIनोतीित शKका कृता। एवaच “हत” इ0य “ता यनुदाSेन” इ0याRदना
सू ेण अनुदाS वरः च 6ाIनोतीित आंशंfय “अथ2वता JयपदेिशवTावः” इ0यनेन समाRहतम ् .
अथा2त ् यो Rह वणƒऽथ2वान ् तेन JयपदेिशवTावः। अथ2बोधकश देन Jयपदेिशना – मु यJयवहारवता सiशो Jयवहारो गoयते। “अथ2वता” इ0यनेन असहाय0वं ल„यते।
22.0 पा यांशसं4हः
1. “सुि!ङ तं पदम ्” इित पदसं ा.वधायकं सू म ्।
2. सुप ् च ितl च सुि!ङौ इतरेतरयोग@ @ः।
3. सुि!ङौ अ तौ – अ तावयवौ य य श द वmप य तत ् सुि!ङ तम ्।
बहुqीRहसमासः।
4. सुप ् इित 60याहारः न तु स!मी बहुवचनम ्।
5. 60यय4हणप रभाषया तद तलाभे सू े अ त4हणं Jयथ2म ्।
6. अ त4हणं Jयथ…भूय “सं ा.वधौ 60यय4हणे तद त.विधना2] त” इित प रभाषां ापयित।
7. “सं ा.वधौ” प रभाषा वीकारात ् “गौरP yाzणीतरा” इ0य Q वो न भवित।
8. “सं ा.वधौ” इित प रभाषया .विध6देशेऽ.प तद त.विधः न 9. पदानां समुदाय य पदसं ा न भवित।
10. “इयान ्” इ0य JयपदेिशवTावेन तदाRदतद त0वं वीकृ0य पदसं ा .वधेया।
11. असहाये JयपदेिशवTावो भवित।
11
ख) हलोऽन तराः संयोगः (1.1.7) 1.0 उपGमः
सं कृतJयाकरणे संयु^वणा2थv संयोगसं ायाः Jयवहारो .वRहतः
पा]णिनना। एतदथv “हलोऽन तराः संयोगः” इित सू ं 6णीतं पा]णिनना।
अ सू े हलः इित पदं बहुवचने .वdते। जयाRद0य य मते जातौ
बहुवचनम ्। नागेशमते बहुवचनं सौ म ्।
िभ नजातीयैः अ]}भः अJयवRहताः ]†\ोbचा रताः हलः
संयोगसं काः भव] त। अतः Jयaजनानां सoमेलनं संयोगसं ं भवित। इयं
महती सं ा भवित। @योः, बहूनां वा Jयaजनानां संयोगसं ा भवित।
2.0 सू ाथ2ः
संयोगसं ा.वधायकं सू िमदम ्। अ सू े ी]ण पदािन स] त। हलः
6थमा तम ्, अन तराः 6थमा तम ्, संयोगः 6थमा तम ्।
अ तरश द य बहवोऽथा2ः स] त।
अवकाश-अविध-प रधान-िछ‡-आ0मीयाdथ€षु अ तरश द य 6योगो
ijयते। अ िछ‡वाची एवा तरश दो गृwते। अ याथ2ः न सoभवित। यRद .व ायते अ.वdमानम तरं येषािमित। अव4हे संयोगसं ा न 6ाIनोित।
@योः वण2योः मpये मा ाकालः अव4हः।
अ.वdमानम तरम ् – िछ‡म ् – वण2शू यकालो मpये येषां ते
अन तराः। अu2मा ािधककालJयवायशू या इ0यथ2ः। “नञोऽ 0यथा2नां वाbयो
वा चोSरपदलोपः” इित वा.S2केन .वdमानपद य लोपः।
अतः अ]}भः अJयवRहता हलः संयोगसं ाः युः इित सू ाथ2ः।
12
3.0 हVसमुदाय य संयोगसं ा
“गगा2ः शतं दNडय ताम ् अिथ2न_ राजानो RहरNयेन भव] त” इित यायो भाUये उ^ः। अ यायमिभ6ायो यत ् – एकैक य गग2 य शतेन mIयकैः दNडो न .वधीयते, Rक तु गगा2णां समुदायो दN‰यते।
एवaच “हलोऽन तरा संयोगः” इ0य हVसमुदायः संयोगसं को
भवित। पर तु 60येकं संयोगसं ा न भवित।
सू े अन तरपद4हणम.प अ ाथ€ 6माणम ्। ना] त अन तरा
Jयवधानं येषािम0यथ2क य अन तरश द य Jयवधानशू याथ2क0वं 6तीयते।
@योः मpये Jयवधानं सoभवित, केना.प अ येन Jयवधानं भवित।
एक य वण2 य केना.प Jयवधानं न ijयते। अतः @योरेव संयोगसं ा, न तु 60येकम ्।
4.0 हलः 60येकं संयोगसं ा इित शKका
हलः 60येकं संयोगसं ा अन तरा_ संयोगसं काः युः। अथवा
अ.वdमानं स` इतरJयावS2कमुपलsणम ्। “काकव तो राम य गृहाः” इ0य काकः उपलsणम ्।
एवaच अ सू े “अन तरा” पदमुपलsणम ्। तथा च fविचत ् वण2@य थले आन तय2 य सoभवेन समुदाय य संयोगसं ा।
उपलsण वीकारे समुदायघटक य एक य हलोऽ.प संयोगसं ा भ.वUयित इित शKका आयाित।
5.0 अ समाधानम ्
अ अन तरा इित हलः .वशेषणम ्। Rक तु वात ेण सं ाया
उrेjयं न भवित। अ आन तयv .वशेषणमेव , न तूपलsणम ्। “अन तरा” पदं सं] कोटौ 6.व\ं भू0वा अ य य JयावS2कं भवित।
13
6.0 “संयोगः” इित महासं या समुदाय य सं ेित 6ाचां मतम ्
“संयोगः” इित महतीसं ा, मह0याः सं ायाः करणात ् अ वथ2सं ा .व ायते। Jयु0प.SलXयाथ2.विश\ा सं ा अ वथ2सं ा। तथा च संयु}य ते
वणा2 य ेित Jयु0पŠया संयोगश दो िनUपdते। अनेन @योः सं ेित 6ाIयते।
7.0 मतिमदं नागेशेन 60या यातम ्
एत मतं नागेशेन ख]Nडतम ्। यथा घटपटौ संयु}येते य े0यादौ
समासघटकपदाथा2ितर^ य अ यपदाथ2 य 6तीितभ2वित। अथा2त ् घटपटाRदिभ नः 6ासादाRदः बोpयते। तथा ा.प संयोगसं ायां
त@ण2घRटत य तदित र^ य वाfया0मकसमुदाय य 4हणेन हल ् समुदाय य सं ा न यात ्।
महासं ा तु 6ाचां मतेन। नागेशेन महासं ा न वीकृता।
समुदाय य संयोगसं ा वीकारादेव सुiष` भाती0य “संयोगा त य लोपः” इित सू ेण दकार य लोपो न भवित। दकारमा े संयोगो न वS2ते।
भकारेण साकं संयोगसं ाकरणे संयोगा त0वं ना] त।
8.0 “हलः” इित बहुवचन योपप.Sः न याRदित शKका
“हलः” इ0य बहुवचनेन िनद€शः कृतः। पर तु हV0वजातेः ऐfयात ् जाितपsे एकवचनेन िनद€शः कS2Jयः। Jय.^पsे “हलः” इित यd.प बहुवचन योपप.Sभ2वित तथा.प @योः हलोः संयोगसं ा न 6ाIनोित।
बहूनामेव संयोगसं ा यात ्। अतः बहुवचनिनद€शो न यु^ इित शKका
आयाित।
9.0 अ समाधानम ्
“हलः” इ0य सौ 0वात ् बहुवचनम ्। अथा2त ् बहुवचनं न .वव]sतम ्।
14
अथवा हलौ च हल_ इ0येकशेषः करणीयः। R`ववचना त- बहुवचना तयोः एकशेषकरणेन बहुवचन योपप.Sः भवित। तथा च हV@य य अनेकेषां हलाaच संयोगसं ायाः 6ाि!भ2वित। 6ाचीनमते एतत ् सoभवित। पर तु नागेशमते बहूनां संयोगसं ा न भवित।
10.0 @योः संयोगसं ायाः फलम ्
@योः संयोगसं ेित पsे “िशsा” इ0य “क + ष ्” इित हV@य य संयोगसं ायां “गुरो_ हलः” इित सू ेण अ60ययः िसpयित। पर] मन ् संयोगे सित पूव2 य “िशs ्”धातोः इकार य “संयोगे गुŒः” इित गुŒसं ायां
िश„धातुः गुŒमान ् भवित।
बहूनामेव संयोगसं ापsे संयोगसं ा न यात ्।
11.0 बहूनां संयोगसं ाभावः
य तु बहवो हलः िश\ाः त ा.प @योः @योः संयोगसं ा भवित, न तु बहूनािमित नागेशेन 6ितपाRदतम ्। अथा2त ् य बहूनां हलामJयधानेन उप] थितः त ा.प @योः @योः वण2योरेव संयोगसं ा .वधीयते।
“ कोः संयोगाdोर ते च” इित सू ेण झिल परे यः संयोगः तदाdोः
सकारककारयोः लोपो .वRहतः। पर तु स न संभवित। झVसRहत य अ यहVवण2@य य संयोगसं ायां संयोगो झVपरो न यात ्। सव2 ैव झVसRहत य सं ायाः 6ाि!भ2वित।
अतः सू वैयxय2िभया बहूनां सं ा नेित यु^म ्। @योः @योः
संयोगसं ापsे तृतीय य हलो झल ् mप0वे सू ं च रताथ2म ्।
मgनः इ0य म जधातोः ^60यये “म] ज न शोः झिल” इ0यनेन सकारजकारयोम2pये नुमागमे सकारनकारयोः संयोगसं ायां जकार य
15
जj0वम ्। ततः सकारजकारयोः संयोगे त याRदभूत य सकार य लोपः
िसuः। अतः फलाभावात ् बहूनां संयोगसं ा न भवतीित नागेश य मतम ्।
भाUयेऽ.प याणां संयोगसं ा न भवतीित उ^म ्।
12.0 आन तय2श दाथ2ः
आन तयv Jयवधानाभावः। .वजातीयेन Jयवधानं वीकS2Jयम ्। अतः
िसuा तकौमुdां िल]खतम] त यत ् - “अ]}भरJयवRहता हलः” इित।
“अच ्” इ0य पदा तचकार य “चोः कुः” इित सू ेण कु0वे “अ]gभः” इित पाठः कS2Jयः। भाUयकृताऽ.प “अचोऽsु” इ0य कु0वं .वRहतम ्।
“अ]}भरJयवRहता” इ0य य थाने “ वरैरJयवRहता” इित वृ.Sः
करणीया आसीत ्।
13.0 हV4हण य 6योजनम ्
सू े हV4हण य Rकं 6योजनिमित ]ज ासायां “िततउ देव” इित नागेशेन 6ो^म ्।
िततउना RदJयती0यथ2ः। अ सू े हV4हणाभावे अJयवRहतयोः
अ}झलोर.प संयोगसं ा यात ्। तथा च “त उ” इ0य य संयोगसं ा भ.वUयित। एवaच ितघटकेकार य गुŒसं ायां “गुरोरनृतः” सू ेण Iलुतः
यात ्। अतः त@ारणाय सू े हV4हणं कृतम ्।
14.0 पा यांशसं4हः
1) संयोगसं ा.वधायकं सू िमदम ्।
2) अ.वdमानम ् अ तरं Jयवधानं येषां ते अन तराः बहुqीRहसमासः
3) Jयवधानaच .वजातीयमेव
4) अ]}भरJयRहता हलः संयोगसं ा युः इित सू ाथ2ः
16
5) समुदाय यैव संयोगसं ा, न तु 60येकम ्।
6) संयु}य ते वणा2 य ेित Jयु0पŠया संयोगसं ा महासं ा भवित।
7) संयोग इित महासं या समुदाय य सं ेित 6ाचां मतम ्।
8) अन तरा इित हलः .वशेषणम ्।
9) हलः इित सौ 0वात ् बहुवचनम ्। अथवा हलौ हल_ इित एकशेषेण बहुवचनम ्।
10) @योः @योः संयोगसं ा, न तु बहूनां संयोगसं ा।
11) @योः संयोगसं ायाः फल तु “िशsा” इ0य अ60ययः िसuः।