िवषयः (Subject) सं कृतम् (Sanskrit)
प सं या (Paper Number) 8
प िवषयः (Title) वै दक थाः ाकरणं च
(Vedic Texts and Grammar) पा ांशसं या पा ांशनाम
(Module Number & Module Name) 22, िहर यगभसू ो म ाणां पाठः
(Mantras of Hiranyagrabhasuktam) पा ांशत वािन
(Focal Points of The Module) { ऋ वेद-सू म् (िहर यगभसू म्-10/121)}
1. िहर यगभसू य प रचयो मह व | 2. िहर यगभसू ो म ाणां पाठः | मुखा वेषकः
(Principal Investigator)
सह- मुखा वेषकः
(Co-Principal Investigator)
ो.रमेशकुमारपा डेयः,
कुलपितः, ीलालबहादुरशा ी- राि यसं कृतिव ापीठम्, नवदेहली 110016
ो.वे.कुटु बशा ी,
पूवकुलपितः,रा ीयसं कृतसं थानम्,नवदेहली
स पूणान दसं कृतिव िव ालयः,वाराणसी
सोमनाथसं कृतिव िव ालयः, गुजरातः
सम वयकः
(Co-ordinator)
पा ांशलेखकः
(Content Writer)
समी कः
(Reviewer)
ो.एस्.एन्.रमामिणः, अ ैतवेदा तिवभागः,
ीलालबहादुरशा ीराि य- सं कृतिव ापीठम्, नवदेहली
110016
डा. सु दरनारायणझाः, सहायकाचाय वेदिवभाग य,
ीलालबहादुरशा ीराि यसं कृत-
िव ापीठम्, नवदेहली 110016
ो. ीकृ णशमा,
िनदेशकचरः, सं कृत ा यिव ा- सं थानम्, कु े म्
पा ांशसंल कम्
(Module Tag) SAN_P8_M22
िवषयसूची- 1.0 तावना
2.0 िहर यगभसू य प रचयो मह व 3.0 िहर यगभसू ो म ाणां पाठः |
3.1 िहर यगभः समवतता े इित थमम य पाठः | 3.1.1 पदपाठः
3.1.2 अ वयः
3.1.3 श दाथः
3.1.4 ा या
3.2 य आ मदा बलदा इित ि तीयम पाठः | 3.2.1 पदपाठः
3.2.2 अ वयः
3.2.3 श दाथः
3.2.4 ा या
3.3 यः ाणतो िनिमषतो इित तृतीयम य पाठः | 3.3.1 पदपाठः
3.3.2 अ वयः
3.3.3 श दाथः
3.3.4 ा या
3.4 य येमे िहमव तो मिह वा इित चतुथम य पाठः | 3.4.1 पदपाठः
3.4.2 अ वयः
3.4.3 श दाथः
3.4.4 ा या
3.5 येन ौ ा पृिथवी च दृढा इित प मम य पाठः | 3.5.1 पदपाठः
3.5.2 अ वयः
3.5.3 श दाथः
3.5.4 ा या
3.6 यं दसी अवसा त तभाने इित ष म य पाठः | 3.6.1 पदपाठः
3.6.2 अ वयः
3.6.3 श दाथः
3.6.4 ा या
3.7 आपो ह य बृहती व मायन् इित स मम य पाठः | 3.7.1 पदपाठः
3.7.2 अ वयः
3.7.3 श दाथः
3.7.4 ा या
3.8 यि दापो मिहना पयप यत् इित अ मम य पाठः | 3.8.1 पदपाठः
3.8.2 अ वयः
3.8.3 श दाथः
3.8.4 ा या
3.9 मा नो हसी िनता यः पृिथ ा इित नवमम य पाठः | 3.9.1 पदपाठः
3.9.2 अ वयः
3.9.3 श दाथः
3.9.4 ा या
3.10 जापते न वदेता य यः इित दशमम य पाठः | 3.10.1 पदपाठः
3.10.2 अ वयः
3.10.3 श दाथः
3.10.4 ा या
4.0 िवषयस हः
1.0 तावना-
िव या ो थः, भारतीयधम य च कमनीयक प ुमः, आयसं कृ याः ाणभूता इमे वेदा एव सि त | ते च वेदाः व पभेदाि िवधाः संिहताभेदा च वारः सि त | वेदेषु मु य पेण यागानु ानादीनां वणनािन सि त | यागानामेक वशितसं थाः ो ाः- स पाकय सं थाः, स हिवयागसं थाः, स च सोमयागसं था तेषु यागेषु सव ाचीनोऽयं यागः सृि िनमाणा मकः |
ु ु पादकयागानां वणने तुता यनेकािन ऋ वै दकसू ािन अ माकं सम ं स युपि थतािन | तेषाम ययनेन त ि िश िवषयाणामवबोधो जायते | तादृशेषु सू े षु
िहर यगभसू य मह वपूण थानमि त | अतोधुना त या ययनमार यते |
2.0 िहर यगभसू य प रचयो मह व -
ऋ वेद य दशमे म डले एकनव यु रशतं (191) सू ािन सि त | अि मन् म डलेऽनेकिवधािन दाशिनकसू ािन समुपल धािन सि त | ते वेक वश यु रशततमं (121) सू िमदं
िहर यगभसू मि त | अ दश ऋचः सि त | अ य सू य िहर यगभ ऋिषः,
‘क’सं क जापितदवता ि ु छ द ाि त |
तुतेऽि मन् सू े तुत य देव य नाम िहर यगभः जापितः जग ीजपु षोऽि त | योऽयं
जापितर िहर मया ड पेण व णतः स एव पु षसू े िवराडुपािधधारकः ततो िवराडजायत
िवराजो अिधपू षः इ यनेन म ेण व णत इित तीयते | अ य िवरा पु ष य िवषयेऽिप त पु ष एवेदं सवम् , स जातो अ य र यत प ा भूिममथो पुरः इ या दकमु मि त | तेन साम य थापनिविधना एवं व ुं श यते यत् पु षसू े यो िवराडि त स एवा
ाकृितकेना डिवशेषेणो ः | अथा ासदीयसू ो ा मूलपु षात् िहर यगभा मकः
जग ीजपु षः समु प इित कथनं युि यु एव | त मादेवा दपु षा ददं सम तं प ं समु भूतिमित सवरनु ायत एव | त येितवृ ानाम ययनाय सू ो म ाणाम ययनमिनवायम्, फलतो िहर यगभसू य पाठ आर यते |
3.0 िहर यगभसू ो म ाणां पाठः |
3.1 िहर यगभः समवतता े इित थमम य पाठः |
िहर यगभः समवतता े भूत य जातः पितरेक आसीत् | स दाधार पृिथव ामुतेमां क मै देवाय हिवषा िवधेम ||
3.1.1 पदपाठः
िहर यगभः | सम् | अवतत | अ े | भूत य जातः | पितः | एकः | आसीत् |
सः | दाधार | पृिथवीम् | ाम् | उत | इमाम् | क मै | देवाय | हिवषा िवधेम ||
3.1.2 अ वयः
िहर यगभः अ े समवतत | जातः भूत य एकः पितः आसीत् | सः पृिथवीम् उत इमाम् ाम्
दाधार | क मै देवाय हिवषा िवधेम |
3.1.3 श दाथः
िहर यगभः= िहर मया डे गभभूतः जग ीजपु षः जापितः, अ े= सव प ो प ेः ाक्, समवतत= माया य ात् परमा मनः सकाशात् समजायत | जातः= उ प ः सन् एव, भूत य=
सव य जगतः, एकः= अि तीयः, पितः= ई रः, आसीत्= बभूव | सः= िहर यगभः, पृिथवीम्=
अ त र म्, उत= अिप च, इमाम्= अ मािभदृ यमानां पृिथव , ाम्= ुलोकम्, दाधार=
धा रतवान्, | क मै= ‘ जापितव कः’ इित ु या ‘क’ सं काय अ मै सुख व पाय, देवाय=
दाना दगुणयु ाय, हिवषा= पुरोडाशा दिभहिव ैः, िवधेम= प रचरेम | 3.1.4 ा या
िहर यगभः जग ीजभूतः जापितः िहर मया डगभभूतः अ े सव प ो प ेः ाक् समवतत माया य ाि ससृजोः परमा मनः सकाशाद् समजायत स जातः उ प ः सन् भूत य सम तिवकारजात य ा डादेः सव य जगतः एकः अि तीयः पितः ई र आसीत् | सः
परमा मा पृिथव ( िनघ टौ पृिथ ा अ त र नामसु प ठत वात् पृिथवीित श देना त र य बोधो जायते) अ त र ं ां ुलोकं उतािप च इमां पुरो दृ यमानां भू म दाधार धारयित | क मै
‘ जापितव कः’ क-सं काया मै सुख व पाय देवाय दाना दगुणिविश ाय हिवषा पुरोडाशेन
िवधेम प रचरेम इ यथः |
3.2 य आ मदा बलदा इित ि तीयम पाठः | य आ मदा बलदा य य िव उपासते िशषं य य देवाः | य य छायामृतं य य मृ युः क मै देवाय हिवषा िवधेम ||
3.2.1 पदपाठः
यः | आ मऽदाः | बलऽदाः | य य | िव े | उपऽआसते | ऽिशषम् | य य | देवाः | य य | छाया | अमृतम् | य य | मृ युः | क मै | देवाय | हिवषा | िवधेम ||
3.2.2 अ वयः
यः आ मदाः, बलदाः, य य िशषम् िव े उपासते, य य देवाः | अमृतम् य य छाया, मृ युः
य य |क मै देवाय हिवषा िवधेम
3.2.3 श दाथः
यः= यो िहर यगभः जापितः, आ मदाः= आ मानां दाता, बलदाः= बल य दाता, य य=
परमा मनः, िशषम्= शासनम्, िव े= िव े सव ािणनः, उपासते= सेव ते, य य=
िहर यगभ या ाम्, देवाः= इ ादयो देवा अिप य य शासनमुपास ते | अमृतम्= अमृत वं
अमरण वम्, य य= जापतेः, छाया= छायेव वशव त भवित, मृ युः= यमः ाणापहा रदेवः, य य= जापतेः छायेव भवित, क मै= त मै “क”सं क जापतये, सुख व पाय, देवाय=
दानशीलाय, हिवषा= आ यपशुसोमा दिभ ैः पुरोडाशा मना, िवधेम= प रचरेम सेवेम | 3.2.4 ा या
यो िहर यगभः जापितः आ मदाः आ मानामथा ीवन य दाता अि त, य बलदाः बल य दाता अि त, य य परमा मनः िशषं शासनं िव े सव ािणनः चराचरा मकाः जीवाः, य य शासन पुनः देवाः सवसाम यशािलनः देदी यमानाः देवाः ाथय ते सेव ते, अमृतं द लोकः
मृ यु यमलोको य य जापतेः छायेव वशव त भवित क मै देवाय त मै सुख व पाय
‘क’सं काय जापतये देवाय ोतमानाय हिवषा पुरोडाशा द ैः िवधेम पूजयेम इ यथः |
3.3 यः ाणतो िनिमषतो इित तृतीयम य पाठः | यः ाणतो िनिमषतो मिह वैक इ ाजा जगतो बभूव |
य ईशे अ य ि पद तु पदः क मै देवाय हिवषा िवधेम ||
3.3.1 पदपाठः
यः | ाणतः | िनऽिमषतः | मिहऽ वा | एकः | इत् | राजा |जगतः | बभूव | यः | ईशे | अ य | ि ऽपदः | चतुःऽपदः | क मै | देवाय | हिवषा | िवधेम ||
3.3.2 अ वयः
यः एकः इत् मिह वा ाणतः िनिमषतः जगतः राजा बभूव | यः अ य ि पदः चतु पदः ईशे | क मै देवाय हिवषा िवधेम |
3.3.3 श दाथः
यः= िहर यगभः, एकः= एकः सन् अि तीयः, इत्= एव, मिह वा= वक येन माहा येन मिह ा, ाणतः= सतः, िनिमषतः= अि प मचलनं कुवतः, जगतः= गितशील या य संसार य, राजा= भुरी रो वा, बभूव= भवित | यः= य जापितः, अ य= प रदृ यमान य,
ि पदः= ि पादयु य मनु यादेः, चतु पदः= चतु पादयु य गवा ादेः, ईशे= वामी भवित | क मै= ‘क’सं काया मै सुख व पाय जापतये, देवाय= दानशीलाय, हिवषा= हिव ेण,
िवधेम= प रचरेम |
3.3.4 ा या
यो िहर यगभः एकलः सन् अि तीय एव मिह वा वक येन उ गूणमाहा येन ाणतः
ासो वासं गृ तः िनिमषतः अि प मचलनं कुवतः जगतः ज गम य ािणमा य राजा
भुः बभूव भवित, य जापितः अ य िव मान य ि पदो पाद ययु य मनु यादेः, चतु पदः
पादचतु योपेत य गवा ादेः ईशे वामी भवित, क मै देवाय त मै सुख व पाय ‘क’सं काय जापतये देवाय ोतमानाय हिवषा पुरोडाशा द ैः िवधेम पूजयेम इ यथः |
3.4 य येमे िहमव तो मिह वा इित चतुथम य पाठः | य येमे िहमव तो मिह वा य य समु ं रसया सहा ः |
य येमाः दशो य य बा क मै देवाय हिवषा िवधेम ||
3.4.1 पदपाठः
य य | इमे | िहमऽव तः | मिहऽ वा | य य | समु म् | रसया | सह | आ ः |
य य | इमाः | ऽ दशः | य य | बा | इित | क मै | देवाय | हिवषा | िवधेम ||
3.4.2 अ वयः
इमे िहमव तः य य मिह वा आ ः, रसया सह समु म् य य, इमाः दशः य य, बा य य, क मै देवाय हिवषा िवधेम |
3.4.3 श दाथः
इमे= दृ यमानाः, िहमव तः= िहमालयादयः पवताः, य य= जापतेः, मिह वा=
माहा यमै यम्, आ ः= कथयि त, रसया= रसो जलम् तद यामि त इित रसा, नदी, तया
रसया, सह= नदीिभ सह, समु म्= अणवः, य य= परमा मनो माहा यमुपवणयि त, इमाः=
ा यारंभाः धानाः दशः, दशः= आ े या ाः कोण दशः, य य= जापतेः, बा = वामदि णौ बा पे तः, (भुजव ाधा ययु ाः दशः दश ) य य= मिहमानं काशयि त, क मै= ‘क’सं काया मै सुख व पाय जापतये, देवाय= दानशीलाय, हिवषा= हिव ेण,
िवधेम= प रचरेम |
3.4.4 ा या
इमे दृ यमानाः िहमव तो िहमा अि मन् स तीित िहमवान्, ब वचने िहमव तः तादृशाः सव पवताः िहमालयादयो य य जापतेः मिह वा माहा यमै य वा कथयि त तथा रसया सह रसो
जलं त ती रसा नदी रसा दिभनदीिभः सह सव समु ाः य य माहा यं गायि त, य य चेमाः
दशः ा यार भा आ े या ाः कोण दश बाहवो भुजा पेण सृताः िति ता सि त, क मै देवाय त मै सुख व पाय ‘क’सं काय जापतये देवाय ोतमानाय हिवषा
पुरोडाशा द ैः िवधेम पूजयेम इ यथः |
3.5 येन ौ ा पृिथवी च दृढा इित प मम य पाठः | येन ौ ा पृिथवी च दृढा येन वः तिभतं येन नाकः |
यो अ त र े रजसो िवमानः क मै देवाय हिवषा िवधेम ||
3.5.1 पदपाठः
येन | ौः | उ ा | पृिथवी | च | दृढा |
येन | व१ रित वः | तिभतम् | येन | नाकः | यः | अ त र े | रजसः | िवमानः |
क मै | देवाय | हिवषा | िवधेम ||
3.5.2 अ वयः
येन ौः उ ा पृिथवी च दृढा, येन वः तिभतम्, येन नाकः, यः अ त र े रजसः िवमानः, क मै
देवाय हिवषा िवधेम |
3.5.3 श दाथः
येन= जापितना, ौः= ुलोकः, उ ा= ऊ वमु थािपतम्, पृिथवी= भूिमः, च= पुनः, दृढा=
ि थरीकृता, येन= परमा मना, वः= वग लोकः, तिभतम्= यथा अधो न पतित तथा उप र थािपतम्, येन= जापितना, नाकः= सूयः उ िभतः, यः= परमा मा, अ त र े=
अ त र लोके, रजसः= जल य, िवमानः= िनमाता अि त, क मै= ‘क’सं काया मै सुख व पाय जापतये, देवाय= दानशीलाय, हिवषा= हिव ेण, िवधेम= प रचरेम |
3.5.4 ा या
येन िहर यगभा मकेन जापितना ौर त र म् उ ा ऊ वमु था य थािपतं पृिथवी भूिम दृढा ि थरीकृता, येन च परमा मना वः वगलोकम् उप र तथा त धं कृतं यथा अधो न पतित, नाकः सूय येन अ त र े तिभतः, य ा त र े रजसः उदक य िवमानो िनमाता अि त क मै
देवाय त मै सुख व पाय ‘क’सं काय जापतये देवाय ोतमानाय हिवषा पुरोडाशा द ैः
िवधेम पूजयेम इ यथः |
3.6 यं दसी अवसा त तभाने इित ष म य पाठः | यं दसी अवसा त तभाने अ यै ेतां मनसा रेजमाने |
य ािधसूर उ दतो िवभाित क मै देवाय हिवषा िवधेम ||
3.6.1 पदपाठः
यम् | दसी इित | अवसा | त तभाने इित |
अिभ | ऐ ेताम् | मनसा | रेजमाने इित | य | अिध | सूरः | उत्ऽइतः | िवऽभाित | क मै | देवाय | हिवषा | िवधेम ||
3.6.2 अ वयः
अवसा त तभाने रेजमाने दसी यम् मनसा अ यै ेताम्, य अिध सूरः उ दतः िवभाित, क मै
देवाय हिवषा िवधेम |
3.6.3 श दाथः
अवसा= र णेन, त तभाने= ि थरीकृते, रेजमाने= देदी यमाने, दसी= ावापृिथ ौ, यम्=
जापितम्, मनसा= बु या, अ यै ेताम्= अिभप येताम्, य = यि मन्, अिध= आधारे, सूरः=
सूयः, उ दतः= उदयं ा य, िवभाित= काशते, क मै= ‘क’सं काया मै सुख व पाय जापतये, देवाय= दानशीलाय, हिवषा= हिव ेण, िवधेम= प रचरेम |
3.6.4 ा या
अवसा जग संर णाय िनमाणाय च त तभाने ि थरीकृते रेजमाने देदी यमाने दसी
ावापृिथ ौ यं िहर यगभ जाप त मनसा बु या अ यै ेतां अिभप येतां य ािध यि मन्
आधारभूते जापतौ सूरः सूयः उ दतः उदयं ा य िवभाित काशते क मै देवाय त मै
सुख व पाय ‘क’सं काय जापतये देवाय ोतमानाय हिवषा पुरोडाशा द ैः िवधेम पूजयेम इ यथः |
3.7 आपो ह य बृहती व मायन् इित स मम य पाठः|
आपो ह य बृहती व माय गभ दधाना जनय तीरि म् | ततो देवानां समवततासुरेकः क मै देवाय हिवषा िवधेम ||
3.7.1 पदपाठः
आपः | ह | यत् | बृहतीः | िव म् | आयन् | गभम् | दधानाः | जनय तीः | अि म् |
ततः | देवानाम् | सम् | अवतत | असुः | एकः | क मै | देवाय | हिवषा | िवधेम ||
3.7.2 अ वयः
यत् गभम् दधानाः अि म् जनय तीः बृहतीः आपः ह िव म् आयन्, ततः देवानाम् एकः असुः
समवतत | क मै देवाय हिवषा िवधेम |
3.7.3 श दाथः
यत्= यदा, गभम्= जग ूपं गभ, दधानाः= धारय यः, अि म्= अ युपलि तं सवम् िवयदा द भूतजातं, जनय तीः= उ पादय यः, बृहतीः= मह यः, आपः= आपो देवीः, ह= िस म्,
िव म्= सवम् जगद्, आयन्= ा ुवन्, ततः= ता योऽ ः सकाशात्, देवानाम्= इ ादीनाम्, एकः= िविश ः, असुः= िहर यगभ पः ाणः, समवतत= समु प ः | क मै= ‘क’सं काया मै
सुख व पाय जापतये, देवाय= दानशीलाय, हिवषा= हिव ेण, िवधेम= प रचरेम | 3.7.4 ा या
यत् यदा गभ जग ूपगभ दधानाः धारय यः अि म् अि मुपलि तं सवमिप िवयदा दभूतजातं
जनय तीः उ पादय यः बृहतीः बृह यो मह यः आपः आपो देवीः ह िस ं िव ं सवम्
चराचरा मकं जगत् आयन् ा ुवन् तत ता योऽ ः सकाशात्, देवानाम् इ ादीनाम् एको
िविश ः असुः िहर यगभ पः ाणः समवतत समु प ः | क मै देवाय त मै सुख व पाय
‘क’सं काय जापतये देवाय ोतमानाय हिवषा पुरोडाशा द ैः िवधेम पूजयेम इ यथः | 3.8 यि दापो मिहना पयप यत् इित अ मम य पाठः|
यि दापो मिहना पयप य ं दधाना जनय तीय म् | यो देवे विध देव एक आसी क मै देवाय हिवषा िवधेम ||
3.8.1 पदपाठः
यः | िचत् | आपः | मिहना | प रऽअप यत् | द म् | दधानाः | जनय तीः | य म् | यः | देवेषु | अिध | देवः | एकः | आसीत् | क मै | देवाय | हिवषा | िवधेम ||
3.8.2 अ वयः
यः िचत् य म् जनय तीः द म् दधानाः आपः मिहना पयप यत् यः देवे विध एकः देवः आसीत्
क मै देवाय हिवषा िवधेम |
3.8.3 श दाथः
यः= परमा मा, िचत्= एव, य म्= य ोपलि तं संपूण जगत्, जनय तीः= उ पादय यः, द म्= साम यशािलनं िव णुम्, दधानाः= धारय यः, आपः= जलािन, मिहना= वमाहा येन,
पयप यत्= प रतो दृ वान्, यः= परमा मा, देवे विध= तदान िव मानेषु सव विप देवेषु
अ यिधक ऐ यवान्, एकः= अि तीयः सन्, देवः= ोतमान वभाव, आसीत्= भवित, क मै=
‘क’सं काया मै सुख व पाय जापतये, देवाय= दानशीलाय, हिवषा= हिव ेण, िवधेम=
प रचरेम |
3.8.4 ा या
यः परमा मा िचत् एव य म् य ोपलि तं संपूण जगत् जनय तीः उ पादय यः द म्
साम यशािलनं िव णुम्, दधानाः धारय यः, आपः जलािन, मिहना वमाहा येन पयप यत्
प रतो दृ वान् यः परमा मा, देवे विध तदान िव मानेषु सव विप देवेषु अ यिधक ऐ यवान्
एकः अि तीयः सन् सवािध ातृ वेन देवः ोतमान वभाव आसीत् भवित, क मै देवाय त मै
सुख व पाय ‘क’सं काय जापतये देवाय ोतमानाय हिवषा पुरोडाशा द ैः िवधेम पूजयेम इ यथः |
3.9 मा नो हसी िनता यः इित नवमम य पाठः | मा नो हसी िनता यः पृिथ ा यो वा दवं स यधमा जजान | य ाप ा बृहतीजजान क मै देवाय हिवषा िवधेम ||
3.9.1 पदपाठः
मा | नः | हसीत् | जिनता | यः | पृिथ ाः | यः | वा | दवम् | स यऽधमा | जजान | यः | च | अपः | च ाः | बृहतीः | जजान | क मै | देवाय | हिवषा | िवधेम |
3.9.2 अ वयः
नः मा हसीत् यः पृिथ ाः जिनता, यः वा स यधमा दवम् जजान यः च च ाः बृहतीः अपः
जजान क मै देवाय हिवषा िवधेम |
3.9.3 श दाथः
नः= अ मान्, मा= मा, हसीत्= बाधताम्, यः= परमा मा, पृिथ ाः= भूमेः, जिनता=
जनियता, यः= जापितः, वा= उत, स यधमा= स यिनयमानां धारकोि त, दवम्= यो
िहर यगभः ुलोकम्, जजान= जनयामास, यः= परमा मा, च= पुनः, च ाः= आन ददायकं
उ वलं काशमानम् बृहतीः= मह यो अपः= जलम्, जजान= उ पादयामास, क मै=
‘क’सं काया मै सुख व पाय जापतये, देवाय= दानशीलाय, हिवषा= हिव ेण, िवधेम=
प रचरेम |
3.9.4 ा या
सः जापितः नो अ मान् मा हसीत् मा बाधताम् यः परमा मा पृिथ ाः भूमेः जिनता जनियता
यः जापितः वा उत स यधमा स यिनयमानां धारकोि त दवम् यो िहर यगभः ुलोकं जजान जनयामास यः परमा मा च पुनः च ाः आन ददायकं उ वलं काशमानं बृहतीः मह यो अपः
जलम् जजान उ पादयामास,क मै देवाय त मै सुख व पाय ‘क’सं काय जापतये देवाय
ोतमानाय हिवषा पुरोडाशा द ैः िवधेम पूजयेम इ यथः | 3.10 जापते न वदेता य यः इित दशमम य पाठः|
जापते न वदेता य यो िव ा जातािन प र ता बभूव | य कामा ते जु म त ो अ तु वयं याम पतयो रयीणाम् ||
3.10.1 पदपाठः
जापते | न | वत् | एतािन | अ यः |
िव ा | जातािन | प र | ता | बभूव |
यत् | कामाः | ते | जु मः | तत् | नः | अ तु | वयम् | याम | पतयः | रयीणाम् ||
3.10.2 अ वयः
जापते ! वत् अ यः न एतािन िव ा जातािन ता प रबभूव | यत् कामाः ते जु मः तत् नः
अ तु वयम् रयीणाम् पतयः याम |
3.10.3 श दाथः
जापते != हे िहर यगभ प जापते ! वत्= वि ः, अ यः= अपरः, न= नैव कि त्
एतािन= इदान वतमानािन, िव ा= िव ािन, जातािन= भूतजातािन, ता= तािन, प रबभूव= प रगृ ाित ा ोित | यत्= यि कि त् फलम्, कामाः= कामयमानाः, ते= तु यं, जु मः= हव िष य छामः, तत्= त फलम्, नः= अ माकम्, अ तु= भवतु, वयम्= य कतारो
यजमानाः, रयीणाम्= सविवधधनानामै याणा , पतयः= वािमनः, याम= भवेम | 3.10.4 ा या
जापते ! हे िहर यगभ प जापते ! वत् वि ः अ यः अपरः न नैव कि त् एतािन इदान वतमानािन िव ा िव ािन जातािन भूतजातािन थमिवकारभाि ता तािन प रबभूव प रगृ ाित ा ोित | यत् यि कि त् फलम् कामाः कामयमाना वयं यजमानः ते तु यं जु मः
हव िष य छामः तत् त फलम् नः अ माकम् अ तु भवतु वयं य कतारो यजमानाः रयीणाम्
सविवधधनानामै याना पतयः वािमनः याम भवेम इ यथः | 4.0 िवषयस हः
सू िमदं ऋ वेदसंिहतायाः दशमम डलात् स गृहीतमि त | सू े ि मन् दश ऋचः सि त | लयाव थायां णो द िससृ ा जागृता एकोऽहं ब यां जायेय इित | जग ददं ुं स माया य ः तपोऽत यत | त य तपोबलात् सव थमं िहर मया डः समु भूतः, ति मन्
िहर मया डे यः पु षः समु भूतः स एवा य सू य थमायामृिच िहर यगभा मना तुतः | स एव पु षः सम त या य चराचर य वामी आसीत् | तेनैव सविमदं प ं समु पा दतम् | तेनैव पृिथ ा अ त र य ुलोक य च धारणं कृतम् | सोऽिप जापतेः सकाशात् समु भूत वात्
जापितरेवो ः | ुतौ जापितव कः इ यु म् | त मादयं ‘क’ इ यनेना स बोिधतोि त | सवासां ऋचाम ते क मै देवाय हिवषा िवधेम इित वा यं यु मि त | अ य सू या ययनेन जापतेः मूल व प य ानं भवित | य मा माया य ाद माकं संि थित त य
ानम मािभरव यमेव कत िमित िधया अ य सू या ययनमाव यकम् |
