çré-çré-bhakti-rasämåta-sindhuù

(1)

çré-çré-bhakti-rasämåta-sindhuù pürva-vibhägaù

This edition is entirely based on Haridas Das's edition. (Nabadwip : Haribol Kutir, 462 Gauräbda = 1951). I have supplemented some of the commentaries with the anvaya provided by Bhaktisiddhanta Saraswati in his edition of the Chaitanya Charitamrita. I have not done this for every available verse, though I may do so in the future. (Jan Brzezinski 2003-12-20)

--o)0(o--

(2)

(3)

çré-çré-bhakti-rasämåta-sindhuù

—o)0(o—

bhagavad-bhakti-bheda-nirüpakaù pürva-vibhägaù

—o)0(o—

prathama-laharé sämänya-bhaktiù

çré-çré-rädhä-govinda-devau vijayete

|| 1.1.1 ||

akhila-rasämåta-mürtiù prasåmara-ruci-ruddha-tärakä-päliù | kalita-çyämä-lalito rädhä-preyän vidhur jayati ||

çré-jévaù (durgama-saìgaminé):

çré-rädhä-dämodarau jayataù |

sanätana-samo yasya jyäyän çrémän sanätanaù | çré-vallabho’nujaù so’sau çré-rüpo jéva-sad-gatiù ||

atha çrémän so’yaà grantha-käraù sakala-bhägavata-loka-hitäbhiläña-paravaçatayä prakäçitaiù sva-hådaya-divya-kamala-koña-viläsibhiù çrémad-bhägavata-rasair eva bhakti-rasämåta-

sindhu-nämänaà grantham apürva-racanam äcinvänas tad-varëayitavyasyaiva ca sarvottamatäà niçcinvänas tad-vyaïjanayaiva niçcinvänas tad-vyaïjanayaiva maìgalam äsaïjayati | evaà sarva eva grantho’yaà maìgala-rüpa iti ca vijïäpayati—akhileti | vidhuù çré- kåñëo jayati sarvotkarñeëa vartate | yadyapi vidhuù çrévatsa-läïchana iti sämänya-bhagavad- ävirbhäva-paryäyas tathäpi vidhunoti khaëòayati sarva-duùkham atikrämati sarvaà ceti | yad vä, vidadhäti karoti sarva-sukhaà sarvaà ceti nirukteù saryavasäne vicäryamäëe tatraiva viçränteù | asuräëäm api mukti-pradatvena sva-vaibhavätikränta-sarvatvena paramäpürva-sva- prema-mahä-sukha-paryanta-sukha-vistärakatvena svayaà bhagavattvena svayaà

bhagavattvena ca tasyaiva prasiddheù | ata evämareëäpi tat-prädhänyenaiva täni nämäni proktäni—vasudevo’sya janakaù ity ädy ukteù | etad eva sarvaà jayaty arthena spañöékåtam | sarvotkarñeëa våttir näma tat tad eveti | ata eva präkaöya-samaya-mätra-dåñöyä yä

(4)

lokasyäpratétis tasyä niräsako’yaà vartamäna-prayogaù | tathä ca pramäëäni—vijaya-ratha- kuöumba ity ädau yam iha nirékñya hatä gatäù sva-rüpam [bhä.pu. 1.9.39] iti |

svayaà tv asämyätiçayas tryadhéçaù sväräjya-lakñmy-äpta-samasta-kämaù | balià haradbhiç cira-loka-pälaiù

kiréöa-koöy-eòita-päda-péöhaù || [bhä.pu.3.2.21] iti | yasyänanaà makara-kuëòala-cäru-karëa-

bhräjat-kapola-subhagaà saviläsa-häsam | nityotsavaà na tatåpur dåçibhiù pibantyo

näryo naräç ca muditäù kupitä nimeç ca || [bhä.pu. 9.24.65] iti | kä stry aìga te kala-padäyata-mürcchitena

sammohitä 'ryapadavéà na calet trilokyäm | trailokya-saubhagam idaà ca nirékñya rüpaà

yad go-dvija-druma-mågän pulakäny abibhrat || [bhä.pu. 10.29.40] iti | yan martya-lélaupayikaà sva-yoga-

mäyä-balaà darçayatä gåhétam |

vismäpanaà svasya ca saubhagarddheù

paraà padaà bhüñaëa-bhüñaëäìgam || [bhä.pu. 3.2.12] iti |

ete cäàça-kaläù puàsaù kåñëas tu bhagavän svayam || [bhä.pu. 1.3.28] iti | jayati jana-niväso devaké-janma-väda [bhä.pu. 10.90.48] ity ädéni çré-bhägavate | atha tat-tad-utkarña-hetuà svarüpa-lakñaëam äha—akhilä rasä vakñyamäëäù çäntädyä dvädaça yasmin tädåçam amåtaà paramänanda eva mürtir yasya saù | änanda-mürtim upaguhya [bhä.pu. 10.41.28] iti, tvayy eva nitya-sukha-bodha-tanäv anante [bhä.pu.

10.14.22] iti, mallänäm açaniù [bhä.pu. 10.43.17] ity ädi çré-bhägavatät | tasmät kåñëa eva paro devas taà dhyäyet taà rasayet iti çré-gopäla-täpanébhyaç ca | taträpi rasa-viçeña-viçiñöa- parikara-vaiçiñöyenävirbhäva-vaiçiñöyaà dåçyate | ata evädi-rasa-viçeña-viçiñöa-sambandhena nitaräm | yathä—

gopyas tapaù kim acaran yad amuñya rüpaà lävaëya-säram asamordhvam ananya-siddham | dågbhiù pibanty anusaväbhinavaà duräpam

ekänta-dhäma yaçasaù çriya aiçvarasya || [bhä.pu. 10.44.14]

trailokya-lakñmy-eka-padaà vapur dadhat [bhä.pu. 10.32.14], taträtiçuçubhe täbhiù [bhä.pu.

10.33.6] ity ädi çré-bhägavate | täsu ca gopéñu mukhyä daça bhaviñyottare çrüyante—

(5)

gopälé pälikä dhanyä viçäkhä dhyäna-niñöhikä | rädhänurädhä somäbhä tärakä daçamé tathä || iti |

viçäkhä dhyäna-niñöhiketi päöhäntaram | tatheti daçamy api tärakä-nämny evety arthaù | daçaméty apy ekaà näma vä | skända-prahläda-saàhitä-dvärakä-mähätmye ca—lalitoväca ity ädau mukhyäsv añöäsu pürvoktäbho’nyä lalitä-çyämalä-çaivyä-padmä-bhadräç ca çrüyante | pürvoktäs tu rädhä-dhanyä-viçäkhäç ca | tad etad abhipretya taträpi mukhya-mukhyäbhir uttarottara-vaiçiñöyaà darçayitum avara-mukhye dve tärakä-pälé tävan niñkåñya täbhyäà vaiçiñöyam äha—prasåmaräbhiù prasaraëa-çéläbhé rucibhiù käntirbhé ruddhe vaçékåte tärakä- pälé yena saù | päliketi tu saàjäyäà kan-vidhänät | päléti dérgänto’pi kvacid dåçyate |

atha madhyama-mukhyäbhyäm äha—kalite ätma-sätkåte çyämä çyämalä lalitä ca yena saù | atha parama-mukhyayäha rädhäyäù preyän atiçayena préti-kartä—igupadhajïäprékiraù kaù iti kartari ka-pratyaya-vidheù | ata eväsyä eväsädhäraëyam älokya pürvavad yugmatvenäpi neyaà nirdiñöä | atas tasyä eva prädhänyaà kärttika-mähätmye uttara-khaëòe tat-kuëòa- prasaìge—

yathä rädhä priyä viñëos tasyäù kuëòaà priyaà tathä | sarva-gopéñu saivaikä viñëor atyanta-vallabhä || iti |

ata eva mätsya-skändädau çaktitva-sädhäraëyenäbhinnatayä gaëanäyäm api tasyä eva

våndävane prädhänyäbhipräyeëäha—rukmiëé dväravatyäà tu rädhä våndävane vane iti | tathä ca båhad-gautaméye tasyä eva mantra-kathane—

devé kåñëa-mayé proktä rädhikä para-devatä |

sarva-lakñmé-mayé sarva-käntiù saàmohiné parä || iti |

åk-pariçiñöa-çrutäv api—rädhayä mädhavo devo mädhavenaiva rädhikä, vibhräjante janeñv ä iti | ataevähuù—anayärädhito nünam [bhä.pu. 10.30.28] ity ädi |

atha çlokärtha-vyäkhyä—tatraika-çleñeëopamäà sücayaàs tayärtha-viçeñaà puñëäti | sarva- laukikätéte’pi tasmin laukikärtha-viçeñopamä-dvärä lokänäà buddhi-praveçaù syäd iti kenäpy aàçenopameyam | sarva-tamas-täpaja-duùkha-çamakatvena sarva-sukhadatvena ca tatra pürvavan nirukti-paryavasäne vicäryamäëe räkäpater eva vidhutvaà mukhyaà paryavasyatéti sarvataù prabhävät pürëatamäàçena ca | evaà süryädénäà täpa-çamatvädi nästéti nopamäna- yogyatä, tato vidhuù sarvata utkarñeëa vartate iti labhyate | vartamäna-prayogäàças tu praty- åtu-räjam eva tat-tad-rüpatayänuvåtteù | evaà viçeñye sämyaà darçayitvä viçeñaëe’pi sämyaà darçayati—akhilety ädibhiù | akhilo’khaëòo rasa äsvädo yatra tädåçam amåtaà péyüñaà, tad- ätmikaiva mürtir maëòalaà yasya | atra çabdena sämyaà rasanéyatväàçenärthenäpi yojyam | tathä prasåmaräbhé rucibhiù käntibhé ruddhävåtä tärakäëäà päliù çreëé yeneti pürvavan nija- känti-vaçékåta-käntimaté-gaëa-viräjamänatväàçenäpi jïeyam | tathä—çyämä tu välgulau aprasütäìganäyäà ca tathä soma-latauñadhau | trivåtä-çärivä-gundrä-niçä-kåñëä-priyaìguñu iti

(6)

viçva-prakäçät | kalitam urékåtaà çyämäyä rätrer lalitaà viläso yeneti rätri-viläsitvenäpi jïeyam | tathä rädhäyäà viçäkhä-nämnyäà täräyäà preyän adhika-prétimän åturäja- pürëimäyäà tad-anugämitvät iti tad-anugati-mätra-sädhya-sva-vaibhava-vijïatväàçenäpi jïeyam | upamänasya caitäni viçeñaëäny utkarña-väcakäni—süryädes tädåça-mürtitväbhävät tärä-näçana-kriyatvena tat-sähitya-çobhitväbhävät sukha-viçeña-kara-rätri-viläsäbhävät tädåça- vijïatvänabhivyakteç ceti |

siddhänta-rasa-bhävänäà dhvany-alaìkärayor api | anantatvät sphuöatväc ca vyajyate durgamaà tv iha ||

likhanaà sarvam eväsminn äçaìkänäçagarbhitam | våthätva-çaìkayä tv atra nävadhyeyam abuddhibhiù ||

grantha-kåtäà svärasyät katicit päöhäs tu ye mayä tyaktäù | näträniñöhaà cintyaà cintyaà teñäm abhéñöaà hi ||1||

mukundaù (artha-ratnälpa-dépikä):

lokaà gopyaà sumadhura-rasaà svädayan yo’vatérëo dhanye gauòe vraja-pati-sutaù kåñëa-caitanya-nämä |

äcäëòälät sakala-jagati prema-bhakteù pradätä käruëyäbdhir vasatu hådi sa çré-çacénandano me ||

çré-rädhikä-mädhavikä-vasantaà vrajäkñi-padma-bandhum |

rasajïa-bhaktaugha-cakora-candraà namämy ahaà nanda-tanujam éçvaram ||

atha çrémad-granthakäraù çré-çré-caitanya-devasya kåpayä prakäçita-çré-kåñëa-rasa- varëanätmakatayätyadbhutatamaà bhakti-rasämåta-sindhu-nämänaà granthaà sarva- bhägavata-loka-hitäbhiläña-paravaçatayä kurvan prathamaà tävat sväbhépsita-paripürtyai sveñöa-deva-saìkértana-rüpaà maìgalam äcarati | tenaiva ca granthärthaç ca saìkñepato darçayati—akhileti | vidhuù çré-kåñëo jayati—mäyä-çaktyänanta-koöi-brahmäëòäni, cic- chaktyäkhya-svarüpa-çaktyä vaikuëöhädi-mahä-léläù svarüpeëa präbhava-vaibhava- mahävasthäkhya-sväàça-viläsän, sva-çaktyäveçena påthvädi-çaktyäveçävatärän vidadhäti karoti prakäçayatéti vidhur iti vidhu-çabdasyäsaìkoca-våttyä tatraiva paryavasänam |

tasyaivävatärävatärävatärinäm aàçitväc ca | jayati iti padena—sva-sva-lokeñu tat-tat-parikara- sambandhato guëän darçayadbhyas tat-tad-avatäri-näyakebhya utkarñeëa dvärakädau

mathurädau gokule pürëän pürëatarän pürëatamän guëän krameëa prakäçayan sadä viräjata ity uktam | namaskäraç cäkñiptas taà prati nato’sméti | tatra svayaà bhagavat-tattva-

sarvävatärädi-käraëatvayoù—

éçvaraù paramaù kåñëaù saccidänanda-vigrahaù |

anädir ädir govindaù sarva-käraëa-käraëam || [bra.saà. 5.1]

(7)

ity ädi brahma-saàhitädi-vacanäni pramäëam | sva-sva-parikarair gokulädiñu sadä viräjamänatve—

aho alaà çläghyatamaà yadoù kulam aho alaà puëyatamaà madhor vanam | yad eña puàsäm åñabhaù çriyaù patiù

sva-janmanä caìkramaëena cäïcati || [bhä.pu. 1.10.26] ity ädéni vacanäni |

nanu, gokula-mathurädiñu bahu-vidha-bhaktair ekaù kahtaà sadä vartate | bälya-paugaëòa- bhäk-kiçora-svarüpeñu katamo’yaà prakäças taträha—akhileti | akhilänäà païcavidhänäà bhaktänäà ye rasäù, çäntaù prétiù preyän vatsalo madhuraç ceti païca mukhyäù |

häso’dbhuto véraù karuëo raduro bhayänako bébhatsa iti sapta gauëäù—evaà dvädaça- bhedäs ta eva hlädiné-çakti-våtti-rüpatväd amåtaù paramänandas tad-rüpä mürtir yasya | sarva-rasänäà viñayatväd äçrayatväc ca tan-mürtitvaà tasya nänä-prakäçavattvena dharmé kiçora eva sarva-bhakta-sukha-hetur ity arthaù | dharmitve’py asyäsamordhva-prema-rüpa- guëäyäù sukhärthaà ceñöädéni bodhayituà—prasåmarety ädi-pada-trayam | prasåmaräbhé rucibhé ruddhe vaçékåe tärakä-pälé yena saù | tärakä-pälyoù kathanaà çré-rädhäyä anya- vipakña-taöastha-vraja-devénäm upalakñaëam | rädhayä saha svacchanda-vihäräya

rasopakaraëa-bhütä vaçékåtä ity arthaù | kalite pürvoktäbhyäà parama-premäspadatayä gåhéte çyämä-lalite yena saù | çyämäyäù kathanaà çré-rädhäya anya-suhåt-pakñäëäm upalakñaëam | lalitäyäs tu tad-anya-sakhénäm | taträpi suhåt-pakñäëäm sakhénäà kåñëe premädhikyäl lalitäyä uttarotroktiù | preyän rädhäyäm atiçayena préti-kartä | ata eväsyä asädhäraëyam älokya pürvavad yugmatvena neyaà nirdiñöä | asyäù sambandhe kåñëasya saundaryädi- guëänäà paramotkarñaç ca bodhitaù | pürëa-premëaiva pürëa-prakäçaucityät | çré-rädhäyäù sarva-vraja-devébhyaù prema-rüpa-guëair ädhikyaà yathojjvala-nélamaëau—mahä-bhäva- svarüpeyaà guëair atigaréyasé [u.né. 4.2] iti | pädme ca—

ata eva mätsye—rukmiëé dväravatyäà tu rädhä våndävane vane iti | tathä ca båhad-gautaméye tasyä eva mantra-kathane—

tat-sambandhe kåñëa-guëotkarño, yathä åk-pariçiñöa-çrutau—rädhayä mädhavo devo mädhavenaiva rädhikä, vibhräjante janeñv ä iti | atra candra-varëana-rüpo

dvitéyo’rtho’präkaraëikatväd vyajyaù | tat-pakñe vyäkhyä—vidhunoti khaëòayati täpaja- duùkham iti nirukter asaìkocena pürëa-candro labhyate | jayati täpätmakatvät süryäder utkarñeëa vartate | pratipürëimäyäà tat-tad-rüpatayä prakäçäd vartamäna-prayogaù | akhila- raso madhurädyä yasmiàs tad-amåtamayé mürtir maëòalaà yasya saù | tamas-täpaja-duùkha-

(8)

çänti-pürvaka-sarva-jana-sukha-hetur ity arthaù | tathä prasåmaräbhé rucibhir jyotsnäbhé ruddhä ävåtä tärakäëäà pälir yena | tathä kalitam prakaöitaà çyämäyä rätrer lalitaà viläso yena | tathä rädhä-preyän rädhäyäù viçäkhä-nämnyäà täräyäà preyän adhika-prétimän iti | åturäja-pürëimäyäà tad-anugämitväc candrasya paramotkarñaç ca darçitaù |

atropamälaìkäraù çabda-çakti-mülänuraëana-rüpa-dhvaniù |

yat-prasädaà vinätratyä arthäù sarve sudurgamäù | svayaà sphorayatäà prétaù çrémad-rüpaù sa tän mayi ||1||

viçvanäthaù (bhakti-sära-pradarçiné):

çré-kåñëäya namaù |

namas tasmai bhagavate kåñëäyäkuëöha-medhase | yo dhatte sarva-bhütänäm abhaväyoçatéù kaläù ||

çré-caitanya-mukhodgérëä hare-kåñëeti varëakäù | majjayanto jagat premëi vijayantäà tad-ähvayäù ||

atha so’yaà nikhila-sahådaya-hådya-samudaya-hådayälaìkäraù sakala-kavi-maëòaläkhaëòalo bhagavan-nirdeça-parama-maìgala-sudhä-dhärä-paramparayä nirméyamäëe pratyüha-

täpänudgamake’py asmin granthe sadäcära-sammänanärtham avaçya-kartavya-

maìgaläcaraëam apy anuñaïjayati—akhileti | vidhuù—çré-kåñëo jayati | sarvotkarñeëa vartate

| yadyapi vidhuù çré-vatsa-läïchana ity abhidhänät vidhu-çabdaù sarva-bhagavat-para eva, tathäpi rädhä-preyän ity ädy asädhäraëa-viçeñaëaiù çré-kåñëam eva pratipädayatéti jïeyam | tad-utkarña-hetuà svarüpa-lakñaëam äha—akhilä rasä vakñyamäëäù çäntädyä dvädaça yasmin tädåçam amåtaà paramänanda eva mürtir yasya saù | taträpi rasa-viçeña-viçiñöa- parikara-vaiçiñöyenävirbhäva-vaiçiñöyaà dåçyate | ata evädi-rasa-viçeña-viçiñöa-parikara- sambandhena nitaräm | yathä daçame—

gopyas tapaù kim acaran yad amuñya rüpaà lävaëya-säram asamordhvam ananya-siddham | dågbhiù pibanty anusaväbhinavaà duräpam

ekänta-dhäma yaçasaù çriya aiçvarasya || [bhä.pu. 10.44.14] iti | trailokya-lakñmyaika-padaà vapur dadhat [bhä.pu. 10.32.14] ity ädi | taträtiçuçubhe täbhir bhagavän devaké-sutaù [bhä.pu. 10.33.6] ity ädi | täsu gopéñu mukhyä daça bhavaiñyottare çrüyate—

gopälé pälikä dhanyä viçäkhänyä dhaniñöhikä | rädhänurädhä somäbhä tärakä daçamé tathä || iti |

(9)

tatheti daçamy api tärakä-nämny evety arthaù | daçaméty ekaà näma vä | skände prahläda- saàhitäyäà dvärakä-mähätmye ca—lalitoväca ity ädau mukhyäsv añöasu pürvoktäbhyo’nyä lalitä-çyämalä-çaivyä-padmä-bhadräç ca çrüyante | pürvoktäs tu rädhä-dhanyä-viçäkhäç ca | tad etad abhipretya taträpi mukhyämukhyäbhir uttarottara-vaiçiñöyaà darçayitum avara- mukhyätvaà tävan niñkåñya täbhyäà vaiçiñöyam äha—prasåmaräbhiù prasaraëa-çéläbhé rucibhiù käntibhé ruddhe vaçékåte tärakä-pälé-nämnyau yütheçvaryau yena saù |

atha madhyama-mukhyäbhyäm äha—kalite svékåte çyämä çyämä-lalite yena saù | atha parama-mukhyäyä vaiçiñöyam äha—rädhäyäù preyän atiçayena préti-kartä |

igupadhajïäprékiraù kaù iti kartari ka-pratyaya-vidheù | ata eväsyä eväsädhäraëyam älokya pürvavad yugmatvenäpi neyaà nirdiñöä | atas tasyä eva prädhänyaà pädmottara-khaëòe kärttika-mähätmye tat-kuëòa-prasaìge—

ata eva mätsya-puräëe çaktitva-sädhäraëyenäbhinnatayä gaëanäyäm api tasyä eva våndävane prädhänyäbhipräyeëäha—rukmiëé dväravatyäà tu rädhä våndävane vane iti | tathä ca båhad- gautaméye tasyä eva mantra-kathane—

åk-pariçiñöa-çrutäv api—rädhayä mädhavo devo mädhavenaiva rädhikä, vibhräjante janeñv ä iti | ataeva daçame gopya ähuù—anayärädhito nünaà bhagavän harir éçvaraù [bhä.pu.

10.30.28] iti | sarvalaukikälaukikätéto’pi tasmin laukikärtha-viçeñopamä-dvärä lokänäà buddhi-praveçaù syäd iti kenäpy aàçenopamänam äha |

pakñe, vidhuç candro jayati sarvotkarñeëa vartate | evaà viçeñye sämyaà darçayitvä

viçeñaëe’pi sämyaà darçayati | akhilo’khaëòo rasa äsvädo yatra tädåçam amåtaà péyüñaà, tad- ätmikaiva mürtir yasya | tärakä-päléù tärakä-çreëé | atra çabda-sämyaà rasanéyatväàçenä- rthenäpi yojyam | tathä prasåmaräbhé rucibhiù käntibhé ruddhävåtä tärakäëäà pälir yena sa iti pürvavan nija-käntimat-tärä-gaëa-viräjamänatväàçenärthenäpi jïeyam | viçva-prakäçe çyämä-çabdo rätri-paryäyaù | kalitam urékåtaà çyämäyä rätrer lalitaà viläso yena saù | iti rätri-viläsitvenäpi sämyaà jïeyam | tathä rädhäyäà viçäkhä-nämnyäà täräyäà preyän atiprétimän ||1||

siddhänta-sarasvaté : akhila-rasämåta-mürtiù akhiläù çäntädyäù païca mukhya-rasäù häsyädyäù sapta guëa-rasäç ca yasmin tad eva amåtaà paramänanda eva mürtiù yasya saù | prasåmara-ruci-ruddha-tärakä-päliù prasåmaräbhiù prasaraëa-çéläbhiù rucibhiù käntibhiù ruddhe vaçékåte tärakä-pälé yena saù | kalita-çyäma-lalitaù kalite ätma-sätkåte çyämä ca lalitä

(10)

ca yena saù | rädhä-preyän rädhäyäù preyän priyatamaù vidhuù kåñëa-candro jayati (anubhäñya 2.8.141) ||1||

—o)0(o—

|| 1.1.2 ||

hådi yasya preraëayä pravartito’haà varäka-rüpo’pi | tasya hareù pada-kamalaà vande caitanya-devasya ||

çré-jévaù: atha nija-bhakti-pravartanena kali-yuga-pävanävatäraà viçeñataù sväçraya-caraëa- kamalaà çré-çré-caitanya-devaà bhagavantaà namaskaroti—hådéti | hådi yasya preraëayä pravartito’smin sandarbha iti çeñaù | varäketi svayaà dainyoktaà, sarasvaté tu tad-asahamänä varaà çreñöham ä samyak käyati çabdäyata iti | tad-dväreëaiva taà stävayati mat-kavitäyäm api tat-preraëayaivätra pravåttiù syän näyathety aper arthaù ||2||

mukundaù: atidurbodha-bhakti-rasa-nirüpaëe ayogya-mäné çré-kåñëa-caitanyasya kåpayä tat sambhävayan taà ca nanda-nandatavena bodhayan bhüyo’pi maìgalam äcarati—hådéti | tasya hareù çré-kåñëasya pada-kamalaà vande | tasya kasya ? yasya hådi preraëayätra rasa-varëane pravåttiù | atrety arthäd adhyähäryam | kédåg apy ahaà varäka-rüpo’pi varäka-svabhäve’pi—

rüpaà svabhäva-saundarye iti viçvaù | sädåçyärthe rüpa-pratyayaù—varäka-sadåço’pi | pakñe, varäkaç cäsau rüpo rüpäkhyaù sa iti sva-nämnaù sva-granthe prakaöanam | varäkasyäpi mama brahma-çivädi-durgame’py arthe niyojakatveneçvarasyaivaitat-kartåtvam | na tu mameti kaver vinayena bhagavad-aiçvaryasya sücikoktiù |

nanu jayatéty anena kåñëas tvayä vandito’sti, punaù kimarthaà vandanam iti cet taträha—

caitanya devasya | yo’sau rädhä-preyän çré-kåñëa iha khalu trividha-täpais täpitän janän bhajana-gandham apy ajänato mahä-kåpälu-maulitvät täpa-çamana-pürvakaà däsya- sakhyädi-bhaktau svayam äcaraëädinä pravartanecchus tatra pravåttebhyas tat-tad-bhakti- rasa-mahämåta-laharé-vitaraëäya rädhädi-nija-madhura-rasa-pariväräëäà mahä-

bhäväòhyänäà prema-snehädinä vivaças teñäà mahä-bhävädi-mädhuryaà kédåçam iti tad- äçrayatvena tad äsvädayituà ca tat-tat-svabhävika-bhävämåtocchalita-svänta-sindhubhir nitya-nija-pariväraiù saha svayaà çré-kåñëa-caitanya-rüpeëa prakaöébabhüva | tasyeti bhagavat-pratipädaka-puräëädi-säroddhärätmako’yaà sandarbha iti cägatam |

nanu, çré-kåñëa-caitanyasya çré-kåñëatve kià pramäëam iti cet, çré-bhagavad-gétä-vacanaà tävad avadhäryatäm—dharma-saàsthäpanärthäya sambhavämi yuge yuge [gétä 4.8] iti | dharmaç ca tat-pravartita-näma-saìkértana-rüpa eva mukhyaù kalau | yad uktaà viñëu- puräëe—

dhyäyan kåte yajan yajïais tretäyäà dväpare’rcayan |

(11)

yad äpnoti tad äpnoti kalau saìkértya keçavam || [vi.pu. 6.2.17] iti |

ekädaçe kali-yugopäsya-prasaìge spañöam eva tasya bhagavattvaà nirüpitam | tad yathä—

kåñëa-varëaà tviñäkåñëaà säìgopäìgästra-pärñadam |

yajïaiù saìkértana-präyair yajanti hi su-medhasaù || [bhä.pu. 11.5.32] iti |

asyärthaù—tviñä käntyä yo’kåñëo gauras taà sumedhaso vivekinaù kalau yajanti upäsate | kair yajanti ? yajïaiù püjä-sambhäraiù | kimbhütair yajïaiù ? saìkértana-präyaiù |

saìkértanaà bahubhir militväty uccaiù çré-kåñëa-gänam, tat-pradhänaiù | kathambhütaà tam ? kåñëa-varëaà, kåñëaà kåñëeti näma vä varëayati parama-prema-vivaçatayä gäyati | parama-käruëikatayopadiçati ceti tathä tam | punaù kimbhütam ? säìgopäìgästra-pärñadam | aìgaà çré-nityänandaù | upäìgaà çrémad-advaitäcäryaù | aìgaà copäìgaà ca aìopäìgam | tad-asträëéva mahä-prabhäva-mayatvät, sudarçanädy-astra-nigrähya-daitya-tulya-

bahirmukhänäà tad-darçanäd eva bhaktau pravåttyä asura-svabhäva-parityägät |

aìgopäìgästräëi ca pärñadäç ca çré-gadädhara-paëòita-prabhåtayo’ntaraìga-çakti-rüpäù | çréniväsa-prabhåtayo bhakta—rüpäç cäìgopäìgästra-pärñadäs taiù saha vartamänam | aìgopäìgasyästravan nirüpaëam—pärñadänäà darçanäd bhakti-pravåtti-pürvakäsura- svabhäva-parityäge saty api tasyädhikyärtham | svayaà bhagavattvam api sücayaty etad- viçeñaëam |

asya gauratvaà ca—

äsan varëäs trayo hy asya gåhëato 'nuyugaà tanüù |

çuklo raktas tathä péta idänéà kåñëatäà gataù || [bhä.pu. 10.8.13]

iti garga-vacanepäriçeñya-pramäëa-labdham | tathä hi, idänéà kåñëatäà gataù ity atredäném ity anena dväparasyoktatvät—dväpare bhagaväï çyämaù [bhä.pu. 11.5.27] vidhänäc ca kåñëasya dväparopäsyatvam uktam | çukla-raktayoù satya-tretopäsyatvenaikädaça eva varëitatväc ca kalau çré-gauraù pariçiñyate | ato vaiçampäyanéya-sahasra-näma-stotre—

suvarëa-varëo hemäìgo varäìgaç cäìganäìgadé |

tathä sannyäsa-kåt samaù çänto niñöhä-çänti-paräyaëaù || iti |

nanv äsann ity anena pétasyätétatva-nirdeçät kathaà bhävino gaurasya grahaëam iti cet präcéna-gauräpekñayätétatva-nirdeça iti brümaù | nahy asminn eva kalau çré-gaurävatäraù, kintu pratikalpe’ñöaviàçac-caturyuga-dväparänte çré-kåñëaävatäravat-tat-paçcät kalau çré- gaurävatärasya niçcayät |

nanv etair vacanair yugävatäratvam asyäyätam | kathaà çré-kåñëaù svayam avatérëa iti cet, dväparopäsyasya çyämasya yaçodänandane’ntarbhäva iva kaly-upäsyasya kåñëa-varëa- yugävatärasya çré-çacénandane’ntarbhävo’ìgopäìgästra-pärñadaiù sahävatärät |

(12)

jïänataù sulabhä muktir bhuktir yajïädi-puëyataù |

seyaà sädhana-sähasrair hari-bhaktiù sudurlabhä || [bha.ra.si. 1.1.36]

bhuktià muktià harir dadyäd arcito’nyatra sevinäm |

bhaktià tu na dadäty eva yato vaçyakaré hareù || [bha.ra.si. 1.2.222]

ity ädi-vacanebhyo yasyäù sädhana-sähasra-karaëe’py äpräpti-çravaëaà täà, tasyäù sva- vaçya-kärikäyä rati-lakñaëäyäù, tasyä api paramotkarña-rüpäyäù prema-lakñaëäyäç ca bhakte jagäi-mädhäi-prabhåti-mahä-pätakebhyo vitaraëät | munénäm api manaso’py agocarasya çré- kåñëävatära-rahasyasya prakäçanät | vidvad-anubhava-siddhatväc ca |

atha vidvad-anubhavaù | tatra grantha-kåtäà sa yathä—

apäraà kasyäpi praëayi-jana-våndasya kutuké

rasa-stomaà håtvä madhuram upabhoktuà kam api yaù | rucià sväm ävavre dyutim iha tadéyäà prakaöayan

sa devaç caitanyäkåtir atitaräà naù kåpayatu ||

parama-vidvac-chiromaëénäà çré-särvabhauma-bhaööäcäryäëäà—kälän nañöaà bhakti yogam ity ädi |

kåñëo devaù kali-yuga-bhavaà lokam älokya sarvaà päpäsaktaà samajani kåpä-sindhu-caitanya-mürtiù | tasmin yeñäà na bhavati sadä kåñëa-buddhir naräëäà

dhik tän dhik tän dhig iti dhig iti vyäharet kià mådaìgaù || iti ca teñäm eva | çré-raghunätha-däsa-gosväminäà, yathä—

çacé-sünuà nandéçvara-pati-sutatve guru-varaà

mukunda-preñöhatve smara param ajasraà nanu manaù || [manaù-çikñä 2] iti | çré-jéva-gosväminäà, yathä—

antaù kåñëaà bahir gauraà darçitäìädi-vaibhavam | kalau saìkértanädyaiù smaù kåñëa-caitanyam äçritäù || iti | çré-prabodhänanda-sarasvaténäà, yathä—

vande çré-kåñëa-caitanyaà gauraà kåñëam api svayam |

yo rädhä-bhäva-saàlubdhaù svabhävaà nitaräà jahau || ity ädi sahasram | nanu tasya çré-kåñëatve—

pratyakña-rüpa-dhåg devo dåçyate na kalau hariù | kåtädiñv eva tenäsau triyugaù paripaöhyate ||

(13)

kaler ante ca sampräpte kalkinaà brahma-vädinam | anupraviçya kurute väsudevo jagat-sthitim ||

iti triyuga-näma-vyäkhyätå-viñëu-dharma-vacanatas tasya kalau pratyakñatä virudhyeteti cen, na | yata idam eva pratyuta tasya säkñät çré-kåñëatve liìgaà niratiçayaiçvaryeëa maryädäm atikramya çré-kåñëasya kali-prathame’vasthänavad asyäpi tathätvenaiva kalävataraëa- sambhaväd iti ||2||

viçvanäthaù: atha nija-bhakti-pravartanena kali-yuga-pävanävatäraà viçeñataù sväçraya- caraëa-kamalaà çré-çré-caitanya-devaà bhagavantaà namaskaroti—hådéti | hådi viñaye yasya preraëayä pravartita ity asmin grantha iti çeñaù | varäketi svayaà dainyenoktaà, vastutas tu varaà çreñöham ä samyak käyate çabdäyata iti tam eva stävayati ity arthaù | mat-kavitäyäm api tat-preraëayaivätra pravåttiù syän näyathety aper arthaù ||2||

siddhänta-sarasvaté : nija-bhagavat-sevä-pravartakaà sväçraya-caraëa-kamalaà bhagavantaà gaura-harià namaskaroti—ahaà varäka-rüpaù kñudra-déna-rüpaù | svayaà gosvämi-kula- cüòämaëer api atidainya-vaçäd eveyam uktiù | api yasya kartå-bhütasya gaurasya hådi manasi preraëayä håd-viñayänujïayä pravartitaù preritaù | tasya caitanya-devasya hareù gaura-hareù kåñëa-caitanyasya pada-kamalaà caraëäravindaà ahaà vande (anubhäñya 2.19.134) ||

—o)0(o—

|| 1.1.3 ||

viçräma-mandiratayä tasya sanätana-tanor mad-éçasya | bhakti-rasämåta-sindhur bhavatu sadäyam pramodäya ||

çré-jévaù: atha nijeñöa-devävatäratvena nija-guruà stuvan prärthayate—viçrämeti | bhakti- rasa-rüpasyämåtasya sindhur iveti tan-nämäyaà granthasya çré-kåñëäkhyasya mad-éçasya sadä svenaiva rüpeëa sthitasyaiva prakäçita-nänä-rüpa-tanor yä sanätana-nämné tanus tasyä

viçräma-mandiratayä tat-tulyatayäìgékäreëety arthaù | anyasyä api näräyaëäkhyäyäù sadä prasiddha-samänärtha-sanätana-tanoù sindhur viçräma-mandiraà bhavatéti ||3||

mukundaù: athäsya granthasya çré-kåñëasya pramoda-hetutäà çleñeëa sanätana-nämno nija- guroç ca täm arthät tau prärthayate—viçrämeti | bhakti-rasämåta-sindhus tan-nämäyaà granthaù | tasya çré-kåñëäkhyasya mad-éçasya viçräma-mandiratayä pramodäya bhavatu, mad- éço mandiravad viçräma-sukham aträìgékarotv ity arthaù | anyo’pi sindhur bhagavato

viçräma-mandiraà bhavatéti | kintu tasya sanätana-tanoù sanätané nityä tanuù çré-vigrahau yasya | çleña-pakñe—sanätana-nämä tanur yasya, tasya bhakti-vairägyädi-guëaiù prasiddhasya mat-prabhoù ||3||

(14)

viçvanäthaù: atha nijeñöa-devävatäratvena nija-guruà stuvan prärthayate—viçrämeti | ayaà bhakti-rasämåta-sindhus tasya mad-éçasya çré-kåñëasya viçräma-mandiratayä sadä pramodäya bhavatu | samudrasya tad-viçräma-mandiratvena prasiddheù | kathambhütasya nitya-tanoù ? pakñe sanätana-nämné tanur yasya tasya mad-éçasya ||3||

—o)0(o—

|| 1.1.4 ||

bhakti-rasämåta-sindhau carataù paribhüta-käla-jäla-bhiyaù | bhakta-makarän açélita-mukti-nadékän namasämi ||

çré-jévaù: tad evaà näma-grähaà taà vanditvä sväbhéñöänanyän api sämänyataù sad-bhaktän vandate—bhakt-raseti | bhaktä eva makarä ména-räjäkhyä jala-caräs tän namasyämi |

makaratvena rüpake sädåçya-trayam äha—bhakti-rasa evämåta-sindhur nänä-vidha-mukti- nadé-nämäçrayaù parama-paramänandas tasmin carato viharato’to na çélitä nädåtä muktir eva nadé tad-rüpatayä nirüpitaà janma-maraëädi-bandha-cchedakaàm apy anavacchinna-

praväham api brahma-kaivalyädi-sukhaà yais tän | anädåtyety eva vä päöhaù | ata eva

paribhütaà janma-maraëädi-bandha-duùkha-paramparä-hetoù käla-rüpäj jäläd bhayaà yais tän | naiñäà vayaà na ca vayaà prabhaväma daëòe [bhä.pu. 6.3.27] ity ukteù | sälokya- särñöi-särüpya [bhä.pu. 3.29.11] ity ädeù mat-sevayä pratétaà te [bhä.pu. 9.4.67] ity ädeç ca ||4||

mukundaù: atha—

avijïätäkhila-kleçäù sadä kåñëäçrita-kriyäù |

siddhäù syuù santata-prema-saukhyäsväda-paräyaëäù || [bhä.pu. 1.2.280]

iti lakñaëän siddha-bhaktän namasyati—bhakti-raseti | bhaktä eva makarä ména-räjäkhyäù sindhu-caräs tän | makaratvena rüpakena sädåçya-trayam äha—bhakti-rasa evämåta-sindhur nänä-vidha-mukti-nadénäm äçrayaù paramänandas tasmin carato viharataù | anena viçeñaëena santata-prema-saukhyäsväda-paräyaëatvam uktam | tatra viharaëäd eva paribhüta-käla-rüpäj jäläd bhér bhayaà yais tän | anenävijïätäkhila-kleçatvam | pürva-hetor eva na çélitä nädåtä mukti-nadés tän açélita-mukti-nadékän çré-kåñëa-sevä-nirvåtyä mukti-spåhä nästéty arthaù | anena sadä kåñëäçritatvam ||4||

viçvanäthaù: tad evaà näma-grähaà taà vanditvä sväbhéñöänanyän api sämänyataù sad- bhaktän vandate—bhakt-raseti | bhaktä eva makarä ména-räjäkhyä jala-caräs tän namasyämi | makaratvena rüpakena sädåçya-trayam äha—bhakti-rasa evämåta-sindhur nänä-vidha-mukti- nadénäm äçrayaù parama-paramänanda-svarüpas tasmin carato viharataù | ataeva na çélitä nädåtä mukti-rüpä nadé yais tän | pürva-hetor eva paribhütaà tiraskåtaà janma-maraëädi- bandha-duùkha-paramparä-hetu-bhütät käla-rüpäj jäläd bhér bhayaà yais tän ||4||

(15)

—o)0(o—

|| 1.1.5 ||

mémäàsaka-baòavägneù kaöhinäm api kuëöhayann asau | sphuratu sanätana suciraà tava bhakti-rasämåtämbhodhiù ||

çré-jévaù: atha nija-granthasya virodhi-kåta-paräbhaväbhävakaréà sadä sphürtià çré-guru- caraëän prärthayate—mémäàsaketi | mémäàsako dvividhaù—karma-jïäna-vicära-bhedena | baòavägner jihvä jvälä tad-bhedenaivägneù sapta-jihvatvena prasiddheù | täà yathä

kuëöhayann ambhodhir vartate, tathäyam api mémäàsakänäà vacana-çaktim ity arthaù | tat- kuëöhanätiçaya-vivakñäyäm eva tätparyät | ubhayaträpi tadéya-rasa-sväbhävyäd iti bhävaù | athavänyäbhodhito vilakñaëatvam atroktam | tad evam etat-padya-trayeëa sindhu-rüpakatvaà tridhäpi sthäpitam | sindhäv anyatra baòavägneù sväbhäviké sthitiù | atra tu mémäàsakasya yathä kathaàcid ägantuké syäd ity äçaìkya tad eva prärthitam ||5||

mukundaù: atha nija-granthasya virodhi-kåta-pratibandha-näça-pürvikäà bahu-käla- sphürtià çré-kåñëa-gurü prärthayate—mémäàsaketi | pürvottara-bhedena mémäàsako dvividhaù | yathämbhodhir bäòavägner jvälätmikäà jihväà kaöhinäm amådvém api svasya rasa-svabhävena kuëöhayan suciraà sphurati, tathäyam api mémäàsakänäà täà kuëöhayan pürva-pakñäsamarthäà kurvan sphuratu viräjatäà—tat-kåpayaiva bhavatv ity arthaù | guru- pakñe tu rasya-bhävatvena taveti sambandhaù ||5||

viçvanäthaù: atha nija-granthasya virodhi-kåta-paräbhaväbhäva-karéà sadä sphürtià prärthayate—mémäàsaka iti | he sanätana ! tava bhakti-rasämåtämbhodhiù suciraà mayi sphuratu | kià kurvan ? mémäàsaka-rüpa-baòavägner jihvä jvälä tat-tad-bhedenaivägneù sapta-jihvatvena prasiddheù | täà yathä kuëöhayann ambhodhir vartate, tathäyam api mémäàsakänäà vacana-çaktim ity arthaù ||5||

—o)0(o—

|| 1.1.6 ||

bhakti-rasasya prastutir akhila-jagaì-maìgala-prasaìgasya | ajïenäpi mayäsya kriyate suhådäm pramodäya ||

çré-jévaù: mama punar anukülänäà pratikülänäà ca paëòitänäà samädhäne na çaktiù | kintv etad-artham evedaà kriyata ity äha bhakti-rasasyeti | ajïeneti pürvavad dainye’pi na vidyate jïo yasmät teneti jïeyam | apir atra svataù-prayojanäbhävaà vyaïjayati ||6||

(16)

mukundaù: kim-artham etädåça ägraha iti cet tatra bhakti-rasa-tatparäëäà nirupädhi-hita- kartèëäà prétaye’syärambhaù kriyate | prasaìgät sarva-loka-maìgalaà ca syäd ity äha—

bhakti-rasasyeti | nija-prauòhià värayituà—hådi yasya preraëayä pravartito’haà varäka- rüpo’pi iti smärayati—ajïenäpéti ||6||

viçvanäthaù: mama punar anuküla-pratikülänäà ca paëòitänäà samädhäne na çaktiù | kintu suhådäà pramodärtham eva kriyata ity äha bhakti-rasasyeti | akhila-jagan-maìgalasya çré- kåñëasya prasaìgo yatra tathävidhasya bhakti-rasasya prastutir mayä kriyate | ajïeneti pürvavad dainye’pi na vidyate jïo yasmät teneti ||6||

—o)0(o—

|| 1.1.7 ||

etasya bhagavad-bhakti-rasämåta-payonidheù | catvärah khalu vakñyante bhägäù pürvädayaù kramät ||

çré-jévaù, viçvanäthaù : atha grantham ärabdhuà, tat-paripäöéà darçayati | etasyeti caturbhiù ||7||

mukundaù: granthasya sindhu-sadåçém anukramaëikäà darçayati—etasyety ädi tribhiù ||7||

—o)0(o—

|| 1.1.8 ||

tatra pürve vibhäge’smin bhakti-bheda-nirüpake | anukrameëa vaktavyaà laharéëäà catuñöayam ||

çré-jévaù, viçvanäthaù : na vyäkhyätam.

mukundaù: tatra caturñu vibhägeñu madhye pürve prathame ||8||

—o)0(o—

|| 1.1.9 ||

ädyä sämänya-bhakty-äòhyä dvitéyä sädhanänvitä |

bhäväçritä tåtéyä ca turyä prema-nirüpikä ||

(17)

çré-jévaù, viçvanäthaù : na vyäkhyätam.

mukundaù: anukramam äha—ädyä prathamä laharé sämänyä sädhanädi-viçeñaëam apräptä yä bhaktis tayäòhyä | turyä caturthé ||9||

—o)0(o—

|| 1.1.10 ||

taträdau suñöhu vaiçiñöyam asyäù kathayituà sphuöam | lakñaëaà kriyate bhakter uttamäyäù satäà matam ||

ävåtatvenäpürëa-balatvät | etad-aàçata eväsyäs tädåçatva-vyakteù | yasyästi bhaktir bhagavaty akiàcana [bhä.pu. 5.18.12] ity ädeç ca ||10||

mukundaù: atha granthärabhamäëo bhakter lakñaëaà pratijänéte—taträdäv ity ekena | tatra pürva-vibhäga-prathama-laharyäm | ädau prathamataù vaiçiñöyaà—sädhanaà bhäva-premeti traividhyaà lakñaëam asädhäraëo dharmaù | lakñaëaà vinä vaiçiñöya-kathanäsambhavät | kimbhütaà tat ? satäà näradädénäà sammataà, na sva-kapola-kalpitam ||10||

lakñaëa-karaëe hetum äha—suñöhu vaiçiñöyaà vailakñaëyaà kathayitum iti |

anyatränyäbhiläña-jïäna-karmädy-ävåtatvenäpürëa-balavattväd etad-aàçata eväsyäù çuddha- bhakter vailakñaëya-vyakteù | yathoktaà çré-bhägavate—yasyästi bhaktir bhagavaty akiàcana [bhä.pu. 5.18.12] ity ädeç ca ||10||

—o)0(o—

|| 1.1.11 ||

anyäbhiläñitä-çünyaà jïäna-karmädy-anävåtam |

änukülyena kåñëänu-

(18)

çélanaà bhaktir uttamä ||

çré-jévaù : atha tasyä lakñaëaà vadann eva grantham ärabhate anyeti | anuçélanam atra kriyä- çabda-baddhätmartha-mätram ucyate | dhätv-arthaç ca dvividhaù | pravåtti-nivåtty-ätmakaù käya-väì-mänaséyas tat-tat-ceñöä-rüpaù | préti-viñädätmako mänasas tat-tad-bhäva-rüpaç ca | sattväsattve tu parasparopamarditatväc ceñöäntargate eva | tad evaà sati kåñëa-sambandhi kåñëärthaà vä anuçélanaà kåñëänuçélanam iti | tat-sambandha-mätrasya tädarthyasya vä vivakñitatväd guru-pädäçrayädau bhäva-rüpasyäpi kroòékåtatvät tat-sthäyini vyabhicäriñu ca bhäveñu nävyäptiù | etac ca kåñëa-tad-bhakta-kåpayaika-labhyaà, çré-bhagavataù svarüpa- çakti-våtti-rüpam ato’präkåtam api käyädi-våtti-tädätmyenaiva tatra taträvirbhütam iti jïeyam | agre tu spañöékariñyate |

kåñëa-çabdaç cätra svayaàbhagavataù çré-kåñëasya tad-rüpäëäà cänyeñäm api grähakaù | täratamyaà cägre vivecanéyam | tatra bhakti-mätratva-siddhy-arthaà viçeñaëam

prasajyate, tathänukülyasyäpi bhaktitva-vidhänam | na tu çastriëo bhojayety atra çasträëäm abhojanavat tad-avidhänam |

nanv änukülyaà bhaktir ity evästäm | tataç ca räjäyaà gacchatéty atra räja-padena tat-

parikaräëäà grahaëaà syät | satyaà, tathäpi dhätv-artha-bhedänäà spañöä pratipattir na syäd iti dhätv-artha-mätra-grahaëäyänuçélana-padam upädéyate | anv iti padaà cänukülye jäte muhur eva çélanaà syäd ity abhipräyeëa kåtam | tad etat svarüpa-lakñaëam | uttamätva- siddhy-arthaà tu taöastha-lakñaëena viçeñaëa-dvayam | anyäbhiläñitä-çünyam iti | atränyeti bhakty-ekäbhiläñeëa yuktam ity arthaù | jïänam atra nirbheda-brahmänusandhänam | na tu bhajanéya-tattvänusandhänam api | tasyävaçyäpekñaëéyatvät | karma cätra småtyädy-uktaà nitya-naimittikädi, na tu bhajanéya-paricaryädi | tasya tad-anuçélana-rüpatvät | ädi-çabdena vairägyayoga-säìkhyäbhyäsädayaù | atra çré-kåñëänuçélanaà kåñëa-bhaktir iti vaktavye bhagavac-chästreñu kevalasya ca bhakti-çabdasya tatraiva viçräntir ity abhipräyät tathoktaà, tathaiva hy agrima-väkyam iti ||11||

mukundaù : kåñëänuçélanaà kåñëasya dehendriyäntaùkaraëair abhyäsaù | çéla upadhäraëa iti caurädiko dhätuù | kåñëa-çabdaç cätra yatra granthe yasya bhagavataù pratipädanaà tatra tasya näma deyam iti näräyaëädénäm upalakñaëam | yasyänuçélanaà tasyärthata eva präptiù syäd ity abhipretya bhaktir ity evoktam | na tu kåñëa-bhaktir iti | tatra bhakti-mätra-siddhy- arthaà viçeñaëam änukülyeneti | änukülyaà kåñëa-rocaka-pravåttiù | tåtéyeyaà viçeñaëe, na tüpalakñaëe | çästriëaù samänayetivad änukülyasyäpi bhaktitva-vidhänam uttamätva-siddhy- artham | taöastha-lakñaëenänyetyädi-viçeñaëa-dvayam | jïänam ädhyätmikaà | karma nitya- naimittika-däna-vratädi-småtyädy-uktam | ädi-padenälasyaà gåhétam | lakñaëam idam ä- sädhanam ä-mahä-bhävam anveti ||11||

(19)

viçvanäthaù : atha tasyä lakñaëaà vadann eva grantham ärabhate anyeti | yathä kriyä-çabdena dhätv-artha-mätram ucyate, tathätränuçélana-çabdenäpi dhätv-artha-mätram ucyate | dhätv- arthaç ca dvividhaù | pravåtti-nivåtty-ätmakaù | tatra pravåtty-ätmaka-dhätv-arthas tu käya- väì-mänaséya-tat-tat-ceñöä-rüpaù | nivåtty-ätmaka-dhätv-arthaç ca pravåtti-bhinnaù préti- viñädätmako mänasas tat-tad-bhäva-rüpaç ca | sa ca vakñyamäëa-rati-premädi-sthäyi-bhäva- rüpaç ca | sevä-nämäparädhänäm udbhaväbhäva-käritety ädi-vacana-vyaïjita-sevä-

nämäparädhädy-abhäva-rüpaç ca |

tad evaà sati kåñëa-sambandhi kåñëärthaà vänuçélanam iti tat-sambandha-mätrasya tad- arthyasya vä vivakñitatväd guru-pädäçrayädau bhäva-rüpasyäpi kroòékåtatvät raty-ädi-sthäyini vyabhicäri-bhäveñu ca bhäveñu nävyäptiù | etac ca kåñëa-tad-bhakta-kåpayaiva labhyaà çré- bhagavataù svarüpa-çakti-våtti-rüpaà käyädi-våtti-rüpeëävirbhütam eva jïeyam | agre spañöékariñyate |

kåñëa-çabdaç cätra svayaà bhagavataù kåñëasya tad-rüpäëäà cänyeñäm avatäräëäà

grähakaù | täratamyam agre vivecanéyam | tatra bhakti-svarüpatä-siddhy-arthaà viçeñaëam äha— änukülyeneti | prätikülye bhaktitväprasiddheù | änukülyaà coddeçyäya çré-kåñëäya rocamänä pravåttir ity ukte lakñaëe’tivyäptir avyäptiç ca | tad yathä— asura-kartåka-prahära- rüpänuçélanaà yuddha-rasa utsäha-ratiù çré-kåñëäya rocate, yathoktaà prathama-skandhe manasvinäm iva san saàprahäraù [bhä.pu. 1.13.40] iti | tathä çré-kåñëaà vihäya dugdha- rakñärthaà gatäyä yaçodäyäs tädåçänuçélanaà kåñëäya na rocate, yathoktaà çré-daçame–

saàjäta-kopa-sphuritäruëädharaù [bhä.pu. 10.9.6] iti | tathä ca tatra taträtivyäpta-vyäpti- väraëäyänukülyaà näma prätikülya-çünyatvam eva vivakñaëéyam | evaà saty asureñu dveña- rüpa-prätikülya-sattvän nätivyäptiù | evaà yaçodäyäù prätikülyäbhävän nävyäptir iti

bodhyam | etena viçeñaëasyänukülyasyaiva bhaktitvam astu | bhakti-sämänyasyaiva kåñëäya rocamänatväd viçeñyasyänuçélana-padasya vaiyarthyam ity api çaìkä nirastä | tädåça-

prätikülyasyäbhäva-mätrasya ghaöe’pi sattvät | uttamätva-siddhy-arthaà viçeñaëa-dvayam äha anyäbhiläñitä-çünyam ityädi |

katham-bhütam anuçélanam ? anyasmin bhakty-atiriktatve phalatvenäbhiläña-çünyam | bhaktyä saïjätayä bhaktyä [bhä.pu. 11.3.31] ity ekädaçokter bhakty-uddeçaka-bhakti- karaëam ucitam evety ato’nyasmin khalu bhakty-atirikta iti | yathätränyäbhiläña-çünyatvaà vihäyänyäbhiläña-svabhävärthaka-täcchélya-pratyayena kasyacid bhaktasya kadäcid akasmät maraëa-saìkaöe präpte « he bhagavan bhaktaà mäm etad vipatteù sakäçäd rakña » iti | kadäcitkäbhiläña-sattve’pi na kñatiù | yatas tasya vaivaçya-hetuka-svabhäva-viparyayeëaiva tädåg-abhiläño, na tu sväbhävika iti bodhyam |

punaù kédåçam ? jïäna-karmädy-anävåtam | jïänam atra nirbheda-brahmänusandhänam | na tu bhajanéya-tattvänusandhänam api | tasyävaçyäpekñaëéyatvät | karma smärta-nitya-

naimittikädi, na tu bhajanéya-paricaryädi | tasya tad-anuçélana-rüpatvät | ädi-çabdena yajïa-

(20)

vairägya-yoga-säìkhyäbhyäsädayas tair anävåtam | na tu pürvavat tac-chünyam ity arthaù | tena ca bhakty-ävarakäëäm eva jïäna-karmädénäà niñedho’bhipretaù | bhakty-ävarakatvaà näma vidhi-çäsanän nitya-karmäkaraëe pratyaväyädi-bhayäc chraddhayä kriyamäëatvam | tathä bhakty-ädi-rüpeñöa-sädhanatväc chraddhayä kriyamäëatvaà ca | tena loka-

saàgrahärtham açraddhayäpi piträdi-çräddhaà kurvatäà mahänubhävänäà çuddha-bhaktau nävyäptiù | atra çré-kåñëänuçélanaà kåñëa-bhaktir iti vaktavye bhagavac-chästreñu kevalasya ca bhakti-çabdasya tatraiva viçräntir ity abhipräyät tathoktam ||11||

siddhänta-sarasvaté: präg asya taöastha-lakñaëam äha anyäbhiläñitä-çünyaà anyäbhiläñitä kåñëa-bhajana-sampädana-virodhi-yoñit-saìgädi-rüpä durnéti-mülä väïchä | tayä çünyaà vihénam | jïäna-karmädy-anävåtaà jïänam atra nirbheda-brahmänusandhänaà, na tu bhajanéyatvänusandhänam api, tasyävaçyäpekñaëéyatvät | karma ca småty-ädy-uktaà nitya- naimittikädi, na tu bhajanéya-paricaryädi, tasya tad-anuçélana-rüpatvät | ädi-çabdena vairägya- yoga-säìkhyäbhyäsädayaù, tair anävåtam avyavahitam apratihatam | änukülyena änukülyam atra bhajanoddeçyäya çré-kåñëäya rocamänä pravåttiù, prätikülyaà tu tad-viparétaà jïeyam | tasya bhajana-virodhät, teneti viçeñeëa tåtéyä na tu upalakñaëataù änukülyasyäpi bhaktitva- vidhänaà jïeyam | kåñëänuçélanaà | kåñëa-çabdaç cätra svayaà bhagavataù çré-kåñëasya, tad- rüpäëäà cänyeñäà api çré-viñëu-tattvänäà grähakaç ceti bodhyam | tasya kåñëasya

sambandhi, kåñëärthaà vä anuçélanaà käya-väì-mänaséyat-tac-ceñöä-rüpaà préti- viñayätmakaà çaithilya-parityäga-pürvakaà muhur eva tat-tat-karma-pravartanam eva uttamä bhaktiù | anena vaidha-rägänuga-märgayoù sädhaka-siddha-daçayor ubhayaträpy asyäù suñöhu vaiçiñöyaà sphuöaà kathitam (anubhäñya 2.9.167) ||11||

—o)0(o—

|| 1.1.12 ||

yathä çré-närada-païcarätre—

sarvopädhi-vinirmuktaà tat-paratvena nirmalam | håñékeëa håñékeça-sevanaà bhaktir ucyate ||12||

çré-jévaù : tat-paratvena änukülena | sarvety anyäbhiläñitä-çünyam | sevanam anuçélanam | nirmalaà jïäna-karmädy-anävåtam | ata uttamätvaà svata evoktam ||12||

mukundaù : håñékeçeëety etad dehäntaùkaraëayor upalakñaëam | sevana-çabdasya jïänädi- çünyam anukülatäcaraëam eva yadyapi mukhyärthas tathäpi bhakter viçadärthaà dehädi- vyäpära-rüpo gauëärtha eva gåhétaù | bhaktiù sevä bhagavataù ity ädiñu sevety ädi-padaà mukhyärtha-param | tat-paratvenänukülyena nirmalaà jïäna-karmädy-anävåtam | ata uttamätvaà svata eva vyaktam ||12||

(21)

viçvanäthaù : sarveti | håñékeëa indriyeëa tat-paratvenänukülyaà ca | sarvety anyäbhiläñitä- çünyam | sevanam anuçélanam | nirmalaà jïäna-karmädy-anävåtam | ata uttamätvaà svata eva vyaktam ||12||

siddhänta-sarasvaté : sarvopädhi-vinirmuktaà sakala-bhedävaraëa-pariçünyaà

kåñëetaränyäbhiläñitä-varjitaà tat-paratvena kåñëa-sevaika-tätparyeëa änukülyena nirmalaà karmävaraëa-jïäna-vimohanädi-upädhi-rüpa-mala-nirmuktaà håñékeëa sevonmukhendriya- dvärä håñékeça-sevanaà sarvendriyädhipasya viñëor anuçélanaà eva bhaktir ucyate kathyate (anubhäñya 2.19.170) ||12||

—o)0(o—

|| 1.1.13-15 ||

çré-bhägavatasya tåtéya-skandhe ca (3.29.11-13)—

ahaituky avyavahitä yä bhaktiù puruñottame ||

sälokya-särñöi-sämépya-särüpyaikatvam apy uta | déyamänaà na gåhëanti vinä mat-sevanaà janäù ||

sa eva bhakti-yogäkhya ätyantika udähåtaù ||

iti |

çré-jévaù: aträhaitukéti | aträhaitukéti anyäbhiläñitä-çünyä, avyavahitä jïäna-karmädy-anävåtä, bhaktir bhäva-rüpä, tathäpy etad avyabhicäriëé kriyä-rüpo’pi lakñyate ||13||

aträhaitukatvam eva viçeñeëa darçayati sälokyeti | yasyäm iti çeñaù | ätyantikaù parama- puruñärthaù ity arthaù ||14-15||

mukundaù: aträhaitukéti, puruñottame bhaktiù | änukülyena kåñëänuçélanam ahaituké anyäbhiläñitä-çünyä, avyavahitä jïäna-karmädy-anävåtä | aträhaitukétvam eva viçeñeëa

darçayati—sälokyeti padyena | yä aträhaituky-ädi-lakñaëä bhaktiù sa eva bhakti-yoga udähåta ity anvayaù | ätyantikaù svato véryavattamatayottamaù ||13-15||

(22)

nanu bhaktänäm utkarña-nirüpakaà sälokyety-ädi-padyaà kathaà bhakti-lakñaëodähåtam | taträha sälokya iti | sälokya ity ädi-padyaà tu madhyastham api noddhåtam | bhakta-

mähätmya-väcitvät nätra syäd upayogi tat | yato’smin bhakte’nyäbhiläñitä-çünyä çuddhä bhaktir asty ato’yaà sälokyädikaà na gåhëäti | tasmäd etat padyasthaà bhaktotkarña- nirüpaëaà bhakter viçuddhatä-vyakti-dvärä lakñaëe paryavasyati ||13-16||

siddhänta-sarasvaté : mad-guëa-çruti-mätreëa mama guëa-çravaëa-mätreëa sarva-guhäçaye sarväntaù-karaëa-vartitve mayi ambudhau samudre gaìgämbhasaù yathä tathä avicchinnä apratiruddhä viñayäntareëa chettum açakyä yä mano-gatiù puruñottame yä ahaituké phalänusandhi-rahitä avyavahitä deha-draviëa-janatä-lobha-päñaëòatvädi-vyavadhäna-

vivarjitä bhaktiù, sä nirguëasya triguëätétasya bhägavataù bhakti-yogasya lakñaëam udähåtaà kathitaà hi | janä harijanäù mat-sevanaà vinä mad-bhajanaà tyaktvä déyamänaà sälokyaà mayä saha ekasmin loke väsaà, särñöiù samänam aiçvaryaà, sämépyaà nikaöa-vartitvaà, särüpyaà samäna-rüpatäm, ekatvam uta säyujyam api na gåhëanti näbhinandanti (anubhäñya 1.4.205-207) ||

—o)0(o—

|| 1.1.16 ||

sälokyetyädi-padyastha-bhaktotkarña-ëirüpaëam | bhakter viçuddhatä-vyaktyä lakñaëe paryavasyati ||

na vyäkhyätam |

—o)0(o—

|| 1.1.17 ||

kleça-ghné çubhadä mokña-laghutä-kåt sudurlabhä | sändränanda-viçeñätmä çré-kåñëäkarñiëé ca sä ||

çré-jévaù: atha vaiçiñöyaà kathayitum iti yad uktaà tad eva saìkñipya darçayati—kleçaghnéti

||17||

mukundaù: asyä mahimänaà darçayati—kleçaghnéty ädinä ||17||

viçvanäthaù: atra vaiçiñöyaà kathayitum iti yad uktaà tad eva saìkñipya darçayati—

kleçaghnéti | tatra sädhana-bhaktiù kleçaghné-rüpä çubhadärüpä ca | bhäva-bhaktir mokña- laghutä-kåd-rüpä sudurlabhä-rüpä ca | sädhya-prema-bhaktiù sändränanda-viçeñätmä-rüpä

(23)

çré-kåñëäkarñiëé-rüpä cety agre vyaktékariñyatéti | väyu ädi bhüta-catuñöayavat tatra tatra tat- tad-antarbhäva iti ||17||

—o)0(o—

|| 1.1.18-19 ||

taträsyäù kleçaghnatvam—

kleçäs tu päpaà tad-béjam avidyä ceti te tridhä ||

tatra päpam—

aprärabdhaà bhavet päpaà prärabdhaà ceti tad dvidhä ||

na katameëäpi vyäkhyätam ||18-19||

—o)0(o—

|| 1.1.20 ||

tatra aprärabdha-haratvam, yathä ekaòaçe (11.14.19)—

yathägniù susamiddhärciù karoty edhäàsi bhasmasät | tathä mad-viñayä-bhaktir uddhavainäàsi kåtsnaçaù ||

çré-jévaù: päkädy-arthaà prajvälito’gnir yathä käñöhäni bhasmékaroti, tathä mad-viñayä bhaktir yathä kathaïcit çravaëädi-lakñaëä samastäni päpäni dahatéti ||20||

mukundaù: yathägnir iti | susamiddhärcir iti viçeñaëam | svalpäpi bhaktiù susamiddhägni- sameti darçayati—kåñëäya no namati yac-chira ekadäpi [bhä.pu. 6.3.29] ity ädeù ||20||

viçvanäthaù: kåtsnaçaù enäàsi samasta-päpäni ||20||

siddhänta-sarasvaté : he uddava ! yathä susamåddhärciù susamåddhä arciù yasya saù agniù edhäàsi käñöhäni bhasmasät karoti vinäçayati, tathä mad-viñayä bhaktiù kåtsnaçaù sarväëi enäàsi päpäni prärabdhäprarabdhäni ca vidhunoti (anubhäñya 2.24.57) ||20||

—o)0(o—

(24)

|| 1.1.21 ||

prärabdha-haratvam, yathä tåtéye (3.33.6)—

yan-näma-dheya-çravaëänukértanäd yat-prahvaëad yat-smaraëäd api kvacit |

çvädo'pi sadyaù savanäya kalpate kutaù punas te bhagavan nu darçanät ||

çré-jévaù: yan-nämeti | çvädatvam atra çva-bhakñaka-jäti-viçeñatvam eva | çvänam attéti nirukter vartamäna-prayogät | kravyädavat tac-chélatva-präpteù | kädäcitka-bhakñaëa- präyaçcitta-vivakñäyäà tv atétaù prayogaù kriyeta | rüòhir yogam apaharatéti nyäyena ca tad virudhyate | ataeva çvapaca iti taiù svämi-caraëair vyäkhyätam | tataç cäsya bhagavan-näma- çravaëädy-ekatarät sadya eva savana-yogyatäyäù pratiküla-durjätitva-prärambhaka-

prärabdha-päpa-näça-pürvaka-savana-yogya-jätitva-janaka-puëya-läbhaù pratipadyate | brähmaëänäà çaukre janmani durjätittväbhäve’pi savanäya sujätitva-janaka-sävitrya- janmäpekñävat | tasmäd bhaktiù punäti man-niñöhä çvapäkän api sambhavät [bhä.pu.

11.14.21] iti tu kaimutyärtham eva proktam ity äyäti ||21||

mukunda-gosvämi: yad iti | çvädo yato’nyo néco nästi so’pi kalpate samartho bhavati sadyas tasminn eva kñaëe vaidharmye brähmaëasya suräpäne sadyaù pätityavan näticitram idam

||21||

viçvanäthaù: yan-nämeti | yat-prahvaëäd yasya namaskärät çvädo’pi savanäya kalpate yäga- yogyo bhavati ||21||

—o)0(o—

|| 1.1.22 ||

durjätir eva savanäyogyatve käraëam matam |

durjäty-ärambhakaà päpaà yat syät prärabdham eva tat ||

çré-jévaù: tasmäd durjätir evety atra savanäyogyatve’pi käraëam iti tad-yogyatä pratiküla- päpamayéty arthaù | na tu tad-yogyatväbhäva-mätra-mayéti | brähmaëäëäà çaukre janmani durjätitväbhäve’pi savana-yogyatväya puëya-viçeña-maya-sävitra-janmäpekñatvät | tataç ca savana-yogyatva-pratiküla-durjäty-ärambhakaà prärabdham apii gatam eva, kintu

çiñöäcäräbhävät sävitraà janma nästéti brähmaëa-kumäräëäà savana-

yogyatväbhävävacchedaka-puëya-viçeña-maya-sävitra-janmäpekñävad asya janmäntaräpekñä

(25)

vartata iti bhävaù | ataù pramäëa-väkye’pi savanäya kalpate sambhävito bhavati, na tu tadaivädhikäré syädi ty abhipretam | vyäkhyätaà ca taiù sadyaù savanäya soma-yägäya kalpate | anena püjyatvaà lakñyata iti | tad evaà durjäty-ärambhakasya päpasya sadyo-näçe yathoktaà viñëu-sahasra-näma-stotre—

ma väsudeva-bhaktänäm açubhaà vidyate kvacit | janma-måtyu-jarä-vyädhir bhayaà väpy upajäyate || iti |

mukunda-gosvämi: durjätir eveti | savanasya soma-yägasyäyogyatve’sämarthye | durjäter ärmambhakaà durjäty-ärambhakaà bhakti-sahäyakänäm anya-karmaëäà sattvän na deha- päta iti bhävaù ||22||

viçvanäthaù: yogyatvam atra yägädhikäritva-svarüpam eva | na ca tädåça-çvapacasya yägädhikäritve sa kathaà yägaà na karotiéti väcyam | tasya çuddha-bhaktatvena karmaëi çraddhä-rähityät | anye sat-kulotpanna-gåhasthäs tu çraddhä-rahitä api loka-saìgrahärthaà karma kurvanti | tathä ca gétäyäm—loka-saìgraham eväpi sampaçyan kartum arhasi iti | asya tu karma-karaëe praty uta bhakti-çästränabhijïa-jana-praväda-bhayam api pratibaddhakam astéti jïeyam | atra savanäya kalpate ity atra soma-yäga-kartåvat püjyo bhavatéti vyäkhyäne granthasya kañöa-kalpanäpatteù | prakåta-granthasyäsaìgateç ca | yataù savanäyogyasyaiva prärabdha-näçakatvaà, na tu püjyatvasya | tathäbhüta-durjätitva-prayojaké-bhüta-

prärabdhavatäà jïäninäà püjyatva-darçanät | athätra bhaktänäà prärabdha-sämänya-näçe’pi yat sukha-duùkhaà dåçyate, tatra tu sukhaà bhakter änusaìgikaà phalam | yathä närada- païcarätre—

hari-bhakti-mahä-devyäù sarvä mukty-ädi-siddhayaù | bhuktayaç cädbhutäs tasyäç ceöikävad anudrutäù || iti | sukhaà tu kutracid bhagavad-dattam | yathä çré-daçame—

yasyäham anugåhëämi hariñye tad-dhanaà çanaiù |

tato 'dhanaà tyajanty asya sva-janä duùkha-duùkhitam || [bhä.pu. 10.88.8] iti | kutracid vaiñëaväparädhädi-phalam iti vivecanéyam | durjätir eva savanäyogyatve käraëaà matam ||22||

—o)0(o—

|| 1.1.23 ||

padma-puräne ca—

(26)

aprärabdha-phalaà päpaà küöaà béjaà phalonmukham | krameëaiva praléyeta viñëu-bhakti-ratätmanäm ||

çré-jévaù : pürvärtham eva spañöayati—pädme ceti | päpam iti viçeñyam | tatra phalonmukhaà prärabdham | béjaà väsanä-mayaà prärabdhatvonmukham iti yävat | küöaà

béjatvonmukham | aprärabdha-phalaà na prärabdhaà küöatvädi-rüpa-käryävasthatvaà yena tat | tac cänädi-siddham anantam eva | kärikäyäà tu etad eväprärabdham ity uktam | béja- prärabdhe tu pürvaà gaëite | yat tu küöam avaçiñöaà tad apy aprärabdha eväntarbhävyam | krameëa pürva-pürvänukrameëa, tathäpi pürvoktaà sadyaù savanäyeti kamala-patra-çata- vedha-nyäyena kiàcit-käla-vilambo jïeya iti ||23||

mukundaù : pädme ceti | päpam iti viçeñyam | aprärabdha-phalaà prärabdhätiriktam anantam | küöaà tasyaiva räçitayävasthänam | béjaà väsanämayam | phalonmukhaà prärabdhaà krameëa pürvaà päpaà paçcät tad-béjam iti krameëa | na tu çlokokta-päpa- krameëa ajämiläder nämäbhäsena béjasyäpi kñayo nämno’nargala-prabhävät ||23||

viçvanäthaù : bhakteù prärabdha-sämänya-näçakatve puräëäntaram api pramäëayati—pädme ceti | päpam iti viçeñyam | tatra phalonmukhaà prärabdham | béjaà väsanä-mayaà

prärabdhatvonmukham | küöaà béjatvonmukham | aprärabdha-phalaà na prärabdhaà phalaà küöatvädi-rüpa-käryävasthatvaà yena tat | tac cänädi-siddham anantam eva | kärikäyäà tu etad eväprärabdham uktam | béja-prärabdhe tu pürvaà gaëite | yat tu küöam avaçiñöaà tad apy aprärabdha eväntarbhävyam | krameëäprärarabdhädi pürva-pürva-päpa- näça-krameëa | kramas tu kamala-patra-çata-vedha iva eka-kñaëa-madhya eva jïeyaù ||23||

—o)0(o—

|| 1.1.24 ||

béja-haratvam, yathä ñañöhe (6.2.17)—

tais täny aghäni püyante tapo-däna-vratädibhiù | nädharmajaà tad-hådayaà tad apéçäìghri-sevayä ||

çré-jévaù : béja-haratvaà viçeñato darçayatéty äha ||24||

mukundaù : tair iti püyante vinaçyanti—puï vinäçe iti dhätoù | tad-dhådayaà—teñäà päpänäà tat-kartuù puruñasya vä hådayaà päpaà väsanä-mayaà | adharmajaà adharom’vidyä taj-jam ||24||

(27)

viçvanäthaù : béja-hetutvaà viçeñato dåçyate ity äha—béjeti | tais tathä-vidher api püyante naçyanti | puï vinäçe | adharmäj jätam aghänäà hådayaà mülaà sükñma-rüpaà tu na püyate na naçyati | tad api éçäìghri-sevayä hari-caraëayor bhaktyä väsanä-paryanta-päpa-kñayät tad api çuddhyate ||24||

—o)0(o—

|| 1.1.25 ||

avidyä-haratvam, yathä caturthe (4.22.39)—

yat-päda-paìkaja-paläça-viläsa-bhaktyä karmäçayaà grathitam udgrathayanti santaù |

tadvan na rikta-matayo yatayo’pi ruddha- sroto-gaëäs tam araëaà bhaja väsudevam ||

çré-jévaù : naiñöhikyäs tu avidyä-haratvam iti pratipädya dväbhyäà darçayati—yad-päda iti | rikta-matayo bhagavad-dhyänädi-vinäbhüta-matayaù | araëaà çaraëam | kramaç cätra çré- sutena çravaëopalakñaëatayä proktaù |

çåëvatäà sva-kathäù kåñëaù puëya-çravaëa-kértanaù | hådy antaùstho hy abhadräëi vidhunoti suhåt-satäm ||

nañöa-präyeñv abhadreñu nityaà bhägavata-sevayä | bhagavaty uttama-çloke bhaktir bhavati naiñöhiké ||

tadä rajas-tamo-bhäväù käma-lobhädayaç ca ye | ceta etair anäviddhaà sthitaà sattve prasédati ||

evaà prasanna-manaso bhagavad-bhakti-yogataù | bhagavat-tattva-vijïänaà mukta-saìgasya jäyate ||

bhidyate hådaya-granthiç chidyante sarva-saàçayäù |

kñéyante cäsya karmäëi dåñöa evätmanéçvare || [bhä.pu. 1.2.17-21] iti | naiñöhiké niçcalä iti öékä-käräù ||25||

mukundaù : rikte avyakte brahmaëi matir yeñäm evambhütä api ||25||

viçvanäthaù : naiñöhikyäs tu avidyä-haratvam iti pratipädya dväbhyäà darçayati—yad-päda iti

| yasya päda-paìkajayoù paläçäìgulayas teñäà viläsa-bhaktyä viçeñeëa läsaù pratikñaëa- vardhamänä käntir yasyäà tayä sädhana-rüpayä bhaktyä sädhya-rüpayä ca karmäçayaà karma-väsanämayam ahaìkäraà grathitam | yenaiva sva-karmaëä | tad-viparétena bhagavat- karmaëä udgrathayanti | santo vaiñëaväù | tadvat yatayaù sannyäsino na | kutaù ? riktä nirviñayä avidyamänä matir yeñäà te rikta-dhanä iva nirbuddhayo’santaç cety arthaù | santas tu bhagavad-viñaya-matayaù subuddhaya eveti bhävaù | niruddho nadyädeù srotasäm

(28)

ivendriyäëäà gaëo yaiù | na hi srotäàsi niroddhuà çakyäni bhavantéti nirbuddhitva-cihnam etad eveti bhävaù | santas tu bhagavat-saundaryämåtädiñu prasärita-cakñur-ädéndriya-gaëäù sudhiyaù sukhinaç ceti bhävaù | araëaà çaraëam ||25||

—o)0(o—

|| 1.1.26 ||

pädme ca—

kåtänuyäträ-vidyäbhir hari-bhaktir anuttamä | avidyäà nirdahaty äçu däva-jväleva pannagém ||

çré-jévaù, mukundaù : na vyäkhyätam ||26||

viçvanäthaù : vidyäbhiù kåtä anu yäträ yasyäù sä | tathä ca bhaktasya vidyä-

viñayakecchäbhäve’pi sä vidyä svayam eva bhakteù paçcäd gacchatéty arthaù | anuttamä atyutkåñöä | pannagéà sarpém ||26||

—o)0(o—

|| 1.1.27-28 ||

çubhadatvam—

çubhäni préëanaà sarva-jagatäm anuraktatä | sad-guëäù sukham ity-ädény äkhyätäni manéñibhiù ||

tatra jagat-préëanädi-dvaya-pradatvam, yathä pädme—

yenärcito haris tena tarpitäni jaganty api | rajyanti jantavas tatra jangamäù sthävarä api ||

çré-jévaù : sarva-jagatäm iti | sarva-jagat-karmakaà préëanaà tat-kartåkänuraktatä ca | anayoù sädguëyäntarbhäve’pi påthag-uktiù sarvottamatäpekñayä | kià vä te ete yadyapi sädguëya- kåte api tatra sambhavataù, tathäpy anyatraiva tävan-mätra-kåte na syätäà, kintu svarüpa-kåte apéti påthag-uktiù kåtä | yathoktaà caturthe dhruva-carite—

yasya prasanno bhagavän guëair maitry-ädibhir hariù |

tasmai namanti bhütäni nimnam äpa iva svayam || [bhä.pu. 4.9.47] iti | ädi-grahaëät sarva-vaçékäritva-maìgala-käritvädéni jïeyäni ||28||

(29)

mukundaù : çubhänéti préëanaà bhakta-kartåkaà jagat-kartåkänuraktatä | sad-guëädi-

pradatvam ity aträdi-çabdenoktäd deväder vaçékäräd anayoù påthag-uktir martya-lokäpekñayä

| sthävarä apéty atra tad-dvärä bhagavatä kåto’nurägas teñüpacaryata iti bhävaù ||27-28||

viçvanäthaù : tatra jagat-préëanädi-dvaya-hetutvaà yathä pädme yenärcita iti | jaganti jagad- varti-jévä ity arthaù ||28||

—o)0(o—

|| 1.1.29 ||

sad-guëädi-pradatvaà (bhä.pu. 5.18.12)

yasyästi bhaktir bhagavaty akiïcanä sarvair guëais tatra samäsate suräù | haräv abhaktasya kuto mahad-guëä

mano-rathenäsati dhävato bahiù ||

çré-jévaù : sädguëyädéty aträdi-çabda-grahaëät sarva-vaçékäritvopalakñaka-sura-vaçékäritvaà gåhyate | sad-guëädi-pradatvam ity atra sad-guëädi-vaçékärayitåtvam ity arthaù | surä

bhagavad-ädayaù | sa ca tathä ca tat-parikarä devä munayaç cety arthaù | samäsate vaçébhüya tiñöhantéty arthaù ||29||

mukundaù : sad-guëä jïäna-vairägya-yama-niyamädayaù | ädi-çabdäd devarñy-ädi- vaçékäritvam | ädi-çabdaù sukham ity ädénéty ata äkåñöaù ||29||

viçvanäthaù : guëair indriya-niñöha-guëaiù saha, na tu doñaiù saha | surä indriyädhiñöhäå- devatäs tatra bhakte samäsate | manorathenäsati viñaye dhävato’bhaktasya mahad-guëä indriyäëaà nirdüñaëa-guëäù ||29||

—o)0(o—

||1.1.30-31||

sukhapradatvam—

sukhaà vaiñayikaà brähmam aiçvaraà ceti tat tridhä ||

yathä tantre—

siddhayaù paramäçcaryä bhuktir muktiç ca çäçvaté |

(30)

nityaà ca paramänando bhaved govinda-bhaktitaù ||

çré-jévaù : na vyäkhyätam ||30-31||

mukundaù : siddhayo bhuktiç ca vaiñayikaà sukham | muktir brahma-sukham | paramänandam aiçvaraà sukham | paramänandam iti napuàsakatvam ärñam ||31||

viçvanäthaù : siddhayo’ëimädayo bhuktiç ca viñaya-sukham | muktir brahma-sukham | päriçeñyän nityaà paramänandam aiçvara-sukham ||31||

—o)0(o—

|| 1.1.32 ||

yathä hari-bhakti-sudhodaye ca—

bhüyo’pi yäce deveça tvayi bhaktir dåòhästu me | yä mokñänta-caturvarga phaladä sukhadä latä ||

çré-jévaù : na vyäkhyätam ||32||

mukundaù : sukhadety aiçvaram ||32||

viçvanäthaù : bhüyo’péti, yä latä-rüpä bhaktir mokñänta-catur-varga-phala-dä | sukhadä éçvaränubhavänanda-dätré mokñädi-laghutä-karé ||32||

—o)0(o—

|| 1.1.33-34 ||

mokña-laghutäkåt—

manäg eva prarüòhäyäà hådaye bhagaväd-ratau | puruñärthäs tu catväräs tåëäyante samantataù ||

yathä çré-närada-païcarätre—

hari-bhakti-mahä-devyäù sarvä mukty-ädi-siddhayaù |

bhuktyaç cädbhutäs tasyäç ceöikävad anuvratäù ||

iti |

(31)

çré-jévaù : manäg eveti | alpam api prarüòhäyäà, na tu janitäyäà, tasyäù svayam prakäça- rüpatvät | puruñärtho dharmärtha-käma-mokñäkhyäs tåëäyante tatra gantuà lajjante ity arthaù ||33|| hari-bhaktéti ceöikävad iti bhétä ity arthaù ||34||

mukundaù : na vyäkhyätam ||33-34||

viçvanäthaù : adbhutä bhuktayo viñaya-bhogäç ceöikävad däsévat paçcäd-gäminyaù ||33-34||

—o)0(o—

|| 1.1.35 ||

sudurlabhä—

sädhanaughair anäsangair alabhyä suciräd api | hariëä cäçvadeyeti dvidhä sä syät sudurlabhä ||

çré-jévaù : hariëä cäçva adeyety aträsaìge’péti gamyate | anyathä dvaividhyänupapatteù | dvidhä sudurlabheti prakära-dvayenäpi sudurlabhatvaà tasyä ity arthaù ||35||

mukundaù : sädhaneti | anäsaìgaiù äsaìga äsakté rucir apara-paryäyä | tad-rahitaiù |

sädhanaughaiù çré-mürter aìghri-sevane prétiù, çré-bhägavatäsvädaù, sajätéya-väsanä-bhakta- saìgo näma-saìkértanaà çréman-mathurä-maëòale sthitiù iti païcäìgäni vinä nati-stuti- vandanädibhiù sarvair alabhyä labdhum ayogyä | säsaìgaiù sädhanair labhyäpi hariëä cäçv adeyä svasminn äsaktau satyäm eva deyety arthaù | tathä cägre—

sädhanäbhiniveças tu tatra niñpädayan rucim |

haräv äsaktim utpädya ratià saàjanayaty asau || [bha.ra.si. 1.3.8] iti ||35||

viçvanäthaù : anäsaìgaiù çraddhädi-bhakti-bhümikäntargatäsakti-rahitaiù sädhana-samühaiù sarvathaivälabhyä | äsakty-uttaram eva raty-utpatteù çravaëät | hariëä cäsakti-sahitair api sädhana-samühair äçu çéghram adeyä | vilambena tu déyata ity arthaù | dvidhä sudurlabheti prakära-dvayenäpi sudurlabhatvaà tasyä ity arthaù ||35||

—o)0(o—

|| 1.1.36 ||

tatra ädyä, yathä täntre—

jïänataù sulabhä muktir bhuktir yajïädi-puëyataù |

(32)

seyaà sädhana-sähasrair hari-bhaktiù sudurlabhä ||

çré-jévaù : jïänata iti | tantra-mataà tävad vicäryate | atra jïäna-yajïädi-puëye säsaìge eva väcye, tayos tädåçatvaà vinä mukti-bhuktyoù siddhir api na syät | astu tävat sulabhatva-värtä

| ataù sädhana-sahasräëäm api säsaìgatvam eva labhyate | väkyärtha-krama-bhaìgasyävaçya- parihäryatvät sahasra-bähulyäsiddheç ca | tatra yadi jïäna-yajïädi-puëyayoù säsaìgatvaà tad- eka-niñöhatva-mätraà väcyaà, tadä tädåçäbhyäm api täbhyäà tayoù sulabhatvaà

nopapadyate | kleço’dhikataras teñäm avyaktäsakta-cetasäm [gétä 12.5] ity ädeù, kñudräçä bhüri-karmäëo bäliçä våddha-mäninaù [bhä.pu. 10.23.9] ity ädeç ca | tasmät tayoù säsaìgatvaà naipuëyena vihitatvam ity eva väcyam | naipuëyaà ca bhakti-yoga- saàyoktåtvam iti | pureha bhüman bahavo’pi yoginaù [bhä.pu. 10.14.5] ity ädeù, svargäpavargayoù puàsäà [bhä.pu. 10.81.19] ity ädeç ca |

atha hari-bhakti-çabdena sädhya-rüpo rati-paryäyas tad-bhäva evocyate—bhaktyä saïjätayä bhaktyä itivat | tataç ca sädhana-çabdena hari-sambandhi-sädhanam evocyate, tat-

sambandhitvaà vinä tad-bhäva-janmäyogät | tathä ca sädhana-çabdena säkñät-tad-bhajane väcye tatra pürva-kramataù säsaìgatve labdhe sahasra-bahutva-nirdeçenäparyavasänät su- çabdäc ca bhétasya kasyäpi tatra [bhäva-bhaktau] pravåttir na syät | tena tatra sulabhatvaà tu—

çåëvataù çraddhayä nityaà gåëataç ca sva-ceñöitam |

kälena nätidérgheëa bhagavän viçate hådi || [bhä.pu. 2.8.4]

tatränvahaà kåñëa-kathäù pragäyatäm anugraheëäçåëavaà manoharäù | täù çraddhayä me 'nupadaà viçåëvataù

priyaçravasy aìga mamäbhavad ruciù || [bhä.pu. 1.5.26] ity ädau prasiddham | tasmät sädhana-çabdena na sädhayati mäà yoga [bhä.pu. 11.14.20] ity ädivat tad-artha- viniyogät pürvavan naipuëyena vihitatvam eva | tat-sähasrair api sudurlabhety uktis tu säkñät tad-bhajanam eva kartavyatvena pravartayati | tathäpi kärikäyäm anäsaìgair iti yad uktaà, tatra cäsaìgena sädhana-naipuëyam eva bodhyate, tan naipuëyam ca säkñät tad-bhajane pravåttiù | tataç ca tasya tädåça-sämarthye’py anyatra svargädau pravåttyä na vidyate äsaìgo naipuëyaà yeñu tädåçair nänä-sädhanair ity arthaù | tädåça-nänä-sädhanatvaà tu neñöam |

tasmäd ekena manasä bhagavän sätvatäà patiù |

çrotavyaù kértitavyaç ca dhyeyaù püjyaç ca nityadä || [bhä.pu. 1.2.14] ity ädau | tasmäd itara-miçritäpi na yukteti sädhv eva lakñitaà jïäna-karmädy-anävåtam iti ||36||

mukundaù, viçvanäthaù : na vyäkhyätam ||36||