• No results found

(1)आयोजकसं था (Anchor Institute) ीलालबहादुरशा ीराि यसं कृतिव ापीठम्, नवदेहली 110016 िवषयः (Subject) सं कृतम् (Sanskrit) प म् (Paper Number) 12 प िवषयः (Title) याय-वैशेिषक-मीमांसा- माणं मेय (Nyaya-Vaisheshika-Mimamsa: Epistemology and Metaphysics) पा ांशसं

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2023

Share "(1)आयोजकसं था (Anchor Institute) ीलालबहादुरशा ीराि यसं कृतिव ापीठम्, नवदेहली 110016 िवषयः (Subject) सं कृतम् (Sanskrit) प म् (Paper Number) 12 प िवषयः (Title) याय-वैशेिषक-मीमांसा- माणं मेय (Nyaya-Vaisheshika-Mimamsa: Epistemology and Metaphysics) पा ांशसं"

Copied!
10
0
0

Loading.... (view fulltext now)

Full text

(1)

आयोजकसं था (Anchor Institute)

ीलालबहादुरशा ीराि यसं कृतिव ापीठम्, नवदेहली 110016

िवषयः (Subject) सं कृतम् (Sanskrit)

प म् (Paper Number) 12

प िवषयः (Title) याय-वैशेिषक-मीमांसा- माणं मेय (Nyaya-Vaisheshika-Mimamsa:

Epistemology and Metaphysics) पा ांशसं या पा ांशनाम च

(Module Number & Module Name) 30, य भेदाः

( Kinds of Perception) पा ांशत वािन

(Focal Points of The Module)

 य भेदाः

 य िवषयाः

मुखा वेषकः

(Principal Investigator)

सह- मुखा वेषकः

(Co-Principal Investigator)

ो.रमेशकुमारपा डेयः,

कुलपितः, ीलालबहादुरशा ी- राि यसं कृतिव ापीठम्, नवदेहली 110016

ो.वे.कुटु बशा ी,

पूवकुलपितः,रा ीयसं कृतसं थानम्,नवदेहली

स पूणान दसं कृतिव िव ालयः,वाराणसी

सोमनाथसं कृतिव िव ालयः, गुजरातः

सम वयकः

(Co-ordinator)

पा ांशलेखकः

(Content Writer)

समी कः

(Reviewer)

ो.पीयूषका तदीि तः, आचायः

यायवैशेिषकिवभाग य

ीलालबहादुरशा ीराि य- सं कृतिव ापीठम्, नवदेहली

110016

izks- jktkjke'kqDy%

vkpk;Z% oSfndn'kZufoHkkxL;]

laLÑrfo|k/eZfoKkulÄïk;%]

dk'khfgUnwfo'ofo|ky;%]

okjk.klh& 221005

ो.के.ई.देवनाथन्, कुलपितः,

ीवे कटे र-

वै दकिव िव ालयः,

ित पितः

पा ांशसंल कम्

(Module Tag) SAN_P12_M30

(2)

सं कृतम् प सं या – 12 , याय-वैशेिषक-मीमांसा- माणं मेय पा ांशसं या- 30, य भेदाः

 य भेदाः

 य िवषयाः

 बिह र यज य य े प य कारण वम्

 व नः संयोग य ानसामा यहेतुता

 िन वक पक य म्

 मह व य य कारणता

 षि वध य े इि य य करण वम्

(3)

सं कृतम् प सं या – 12 , याय-वैशेिषक-मीमांसा- माणं मेय पा ांशसं या- 30, य भेदाः

 य भेदाः

इि यज यं ानं य िमित ितपा दतमेव ।इि यािण च षट् भवि त ।

ाणं, रसनं, च ुः, वक्, ो ं, मनः च । अतः इि यज यं य ानम् अिप षि वधं

भवित । ाणजं, रासनं, चा ुषं, पाशनं, ौ ं, मानसं च । अ ाणेि यज यं य ं

ाणजम्, रसनेि यज यं य ं रासनम् इित री या सव अवग त म् ।

 य िवषयाः

ाणे य य िवषयाः– ग धः, ग ध वम्, ग धाभावः । रसनेि य य िवषयाः – रसः, रस वम्, रसाभावः ।

ो े य य िवषयाः – श दः, श द वम्, श दाभावः ।

च ु रि य य िवषयाः – उ भूत पम्, उ भूत पवि त ािण, सं या, प रमाणम्, पृथ वम्, संयोगः, िवभागः, पर वम्, अपर वम्, व वम्, ेहः, या, जाितः

समवायः च । (सं यादयः यो यवृि तया च ु ा ाः इित ेयम्)

च ु रि य ारा उ ानां पदाथानां य े उ भूत प-आलोकसंयोगयोः अिप साहा यम् अपेि तं भवित । अथात् चा ुष य े उ भूत प-आलोकसंयोगयोरिप कारण वम् । त िह एकः िनयमः वतते यत् ययोः सामानािधकर यं तयोरेव कायकारणभावः इित । अथात् कायकारणयोः म ये समानािधकरण वम् अपेि तं

भवित । त काय चा ुष य ं समवायस ब धेन आ मिन ित ित । उ भूत पम्

आलोकसंयोग समवायस ब धेन घटा दिवषये ित तः, अतः तयोः

सामानािधकर याभावात् कथं कायकारणभावः? इित े उ यते, िवषयतास ब धेन य े समवायस ब धेन उ भूत प-आलोकसंयोगयोः कारण वम् ।

म्

चा ुष- य म्

उ भूत पम्

आलोकसंयोगः

िवषयता- स ब धः

समवाय- स ब धः

(4)

सं कृतम् प सं या – 12 , याय-वैशेिषक-मीमांसा- माणं मेय पा ांशसं या- 30, य भेदाः

तथैव समवेतानां गुणादीनां य े तयोः वा यसमवायस ब धेन कारण वं ेयम् । समवेतसमवेतानां प वा दजातीनां य े तयोः

वा यसमवेतसमवायस ब धेन कारण वम् अवग त म् ।

विगि य य िवषयाः – उ भूत पशः, उ भूत पशवि त ािण, सं या, प रमाणम्, पृथ वम्, संयोगः, िवभागः, पर वम्, अपर वम्, व वम्, ेहः, या, जाितः

समवायः च । (सं यादयः यो यवृि तया व ा ाः इित ेयम्) ( वाच य े उ भूत प यािप कारण वं भवित इित ाचीनमतम् , ते िह बा य सामा यं ित उ भूत प य कारण वं वीकुवि त । तेषां मते वायोः य ं न भवित क तु

तृणा दधृ या शाखा दक पनेन त यानुमानं भवतीित ते वदि त । नवीनमते

वाच य े उ भूत प य कारण वं नाि त यतो िह ते वायुं पृशािम इित अनुभवबलात् वायोरिप य ं वीकुवि त । अतः त मते पाशन य े पशः

चा ुष य े च पं कारणं भवित । बा य सामा ये तु न कमिप एकं कारणं

वी यते । अथवा आ मावृि श दिभ िवशेषगुणव वं कारणम् इित ेयम् । तथा िह

िवशेषगुणाः पृिथवीजलतेजोवायुगगन-आ मसु वत ते तेषु म ये आ मिन अवतमानिवशेषगुणा य वं पृिथ ेजोवायुगगनेषु, त ािप श दिभ िवशेषगुणव वं

पृिथ ेजोवायुषु एव वतते , तेषामेव च बिह रि येण य ं भवित ।)

मनो ा िवषयाः – बुि ः, सुखम्, दुःखम्, इ छा, ेषः, कृितः, आ मा च ।

समवेतम्

( पम्) समवेत-

चा ुष य म्

उ भूत पम्

आलोकसंयोगः

िवषयतास ब धः वा य-

समवायस ब धः

समवेतसमवेतम्

( प वम्) समवेतसमवेतचा ुष-

य म्

उ भूत पम्

आलोकसंयोगः

िवषयतास ब धः वा यसमवेत-

समवायस ब धः

वा यः घटा दः त समवायस ब धेन पं

वतते ।

वा यः घटा दः त समवेतं पं, त प वं

(5)

सं कृतम् प सं या – 12 , याय-वैशेिषक-मीमांसा- माणं मेय पा ांशसं या- 30, य भेदाः

 बिह र यज य य े प य कारण वम्

य ानकरणम् इि यम् । त बिहर तभदेन ि िवधम् । मनः

अ त रि यम् । च ु ाणरसन ो विगि यािण बा ेि यािण तैः ा ािण ािण बा ाणी यु य ते । तािन च पृिथवी-जल-तेजो-वायवः । आ मा अ त ं मनोमा गोचरः । तदित र ािन आकाशकाल द नांिस अतीि यािण । बा ेि ये विप च ु रि य- विगि ययोरेव हणसाम यम् । अ येषां तु

गुणा द हणे । चा ुष य े उ भूत प य कारण विमित तु िव दतमेव अ यथा

वायोरिप चा ुष य ं यात् । य िप चा ुष य े प य कारण वा गीकारेऽिप वायोः चा ुष वापि ः वारियतुं श यते, त पाभावात् तथािप च ु रि य य चा ुष य ववारणाय उ भूत वं पे िवशेषणम् । च ुषः पं न उ भूतम् । ननु क नाम उ भूत वम् ? उ भूत वं न जाितः, शु ल वा दना सा कयात् । पर परा य ताभावसमानािधकरणधमयोः एक समावेशः स करः ।

इ थ सा कयात् उ भूत वं न जाितः । य द शु ल वा द ा यं नानैव उ भूत विम यु यते तदा उ भूत प वेन चा ुष य ं ित कारण वं न यात् । त

िह ा दचा ुष य ं ित उ भूत प वावि छ म् उ भूत पं कारणिमित कायकारणभावः । य द उ भूत वं नाना यात् त ह एकेन उ भूत वेन अवि छ य उ भूत प य कारण वे अ येन उ भूत वेन अवि छ य उ भूत प य कारण वं न यात् । तेन कारणीभूत य उ भूत वावि छ य िवरहेऽिप चा ुष य य जायमानतया ितरेक िभचारः भवे दित उ भूत वं नाना इित व ुं न श यते ।

(6)

सं कृतम् प सं या – 12 , याय-वैशेिषक-मीमांसा- माणं मेय पा ांशसं या- 30, य भेदाः

अतः शु ल वा द ा यं नाना एव अनु भूत वं तदभावकूट उ भूत विमित म त म्।

एवमेव वाच य े उ भूत पश य कारण वं भवित । अ ाचीनानां मतं

वतते यत् य वाच य ेऽिप प य कारण वम् अि त । तेषां मते

बिह रि य ारा य े उ भूत प य कारण वं भवित । अत एव वायोः य ं न वी यते, वायौ पाभावात् । क तु वायौ वतमान य िवल ण पश य वचा य ं जायते तेन च वायोः अनुमानं भवित । तथा िह – योऽयं वायौ वाित सित अनु णाशीत पश भासते सः पशः िचदाि तः गुण वात् , पवत् । एतेन तादृश पश य आ यतया किच ं िस यित । ततः त य य

ा तर प वास भवेन वायु प वं सा यते। तथा िह — न च अ य आ यः पृिथवी, उ भूत पशवतः पा थव य उ भूत पव विनयमात् । यि मन् पाथवपदाथ उ भूत पशः ित ित ति मन् उ भूत पमिप ित ित , यथा घटा दः । क तु

िववादा पदे े उ भूत पश तु अि त क तु उ भूत पं नाि त, त मात् न तत् । न जलतेजसी अनु णाशीत पशव वात् । न आकाशा दकं पशरिहत वात् । त मात्

तीयमान य पश य आ यः वायुः इित । िवल ण पशन, िवजातीयश देन, तृणादीनां धृ या, शाखादीनां क पनेन च वायोः अनुमानं भवित इित ाचीनमतम् । नवीनमते तु बिह रि यज य य े उ भूत प य कारण वं नाि त । क तु

चा ुष य े उ भूत पं कारणम्, पाशन य े च उ भूत पशः कारणिमित । तथा

च यथा उ भूत पशवतः घट य वाच य ं भवित तथैव उ भूत पशवतः वायोः अिप वाच य े न क न िवरोधः इित । अत एव वायुं पृशामीित अनुभवोऽिप स ग छते।

 व नः संयोग य ानसामा यहेतुता

यथा आ ममनःसंयोग य ानसामा ये कारणता वी यते तथैव व नःसंयोग यािप ानसामा ये कारणता वीकृता वतते । व नःसंयोग य

ानसामा यं ित कारण व वीकारे का युि ः? अ वीकारे वा का हािनः ? इित

िज ासायाम् उ यते – य द ानसामा ये व नःसंयोग य कारण वं न वी यते

तदा सुषु यभाव स गः । सुषु ौ िह मनः पुरीततौ इडायां वा िवशित, त व नःसंयोगाभावादेव ानं नो प ते अ यथा त ािप ानम् उ प ेत । अतः सुषु ौ

(7)

सं कृतम् प सं या – 12 , याय-वैशेिषक-मीमांसा- माणं मेय पा ांशसं या- 30, य भेदाः

ानानु पि रेव व नःसंयोग य ानसामा यकारण वे मानम् । अ ेयं िज ासा

जायते यत् क यािप व तुनः कारण वं तदैव स भवित यदा तदित र य सव यािप कारण वेन अिभमत य िव मान वेऽिप त े ः िवरहेण काय नो प ते । यथा

द डाित र सकलकारणस वे द ड य च अस वे घटः नो प ते, त मात् द डः घटं

ित कारणं भवित । य तु िस कारणिवरहादेव काय नो प ते तदा क यचन अ य य कारण वं न वी यते । तथा च सुषु ौ िस ानकारणिवरहादेव ानं

नो प ते, त ह कथं व नःसंयोग य ानसामा यकारण वं ितपादियतुं श यते ? तथािह ानं ि िवधम् अनुभवः मरणं च । सुषु ौ च ि िवध यािप ान य साम ी नाि त । यतो िह बा य े इि यमनःसंयोग य, िवषयेि यसंयोग य च कारणता

भवित , सुषु ौ च तदभावादेव न बा य म् । मानस य े च िवषय य

ाने छादेः कारण वम्, आ म य ेऽिप ाना दिवशेषगुणानां कारण वम्, अहं सुखी, अहं ानवान् इ या द ती या िवशेषगुणस ब धादेव आ मनः य म् । सुषु ौ च

ाना भावात् न मानस य म् । ाि ानादीनां िवरहादेव नानुिमितः । सादृ य ानाभावादेव नोपिमितः । पद ानाभावादेव न शा दबोधः । एवमेव उ ोधकाभावादेव न मरणम् । इ थं च सुषु ौ ानसाम ीिवरहादेव न

ानसामा यो पि ः । त ह कथं व नः संयोग य ानसामा यं ित कारण वं

ितपादियतुं श यते ?

त उ यते – यदा सुषु य विहतपूव णे इ छा वा ानं वा सुखं वा उ प म् , तेषाम्

यो यानाम् आ मिवशेषगुणानां ि णाव थािय वेन ते सुषुि णेऽिप वत त एव । इ थं च ानादीनां सुषुि काले िव मान वेन आ ममनःसंयोग प य कारण य च

िव मान वेन ानादीनां आ मनः च य ं मनसा कुतो न जायते ? अथात्

सुषुि कालेऽिप ानसाम ी वतत एव, तथािप ानं नो प ते । यदा

िस कारणसमवधानेऽिप काय नो प ते तदा क यचन अ य य कारण य िवरहः

अनुमेयः भवित । य य िवरहेण च काय नो प ं त य कारण वं िस य येव । अ च सुषुि काले ानकारण वेन अिभमतानां मनःसंयोगादीनां िव मानतायामिप ानं

नो प म्, त ानो पि िवरहे व नःसंयोगिवरह य योजकता इित री या

व नःसंयोग य ानसामा यं ित कारण वं िस यित ।

पुनरिप अ ेयं िज ासा जायते यत् य द ानसामा ये व नःसंयोग य कारण वं वी यते तदा चा ुषा द य काले वाच य म् एव यात्,

ानसामा यकारणीभूत य व मनःसंयोग य िवषय व संयोग य च िव मान वात् । अथात् सवदैव चा ुषा दकारणसमवधानकाले वाच य साम ी अिप वतते एव ।

(8)

सं कृतम् प सं या – 12 , याय-वैशेिषक-मीमांसा- माणं मेय पा ांशसं या- 30, य भेदाः

अतः सवदैव चा ुषा द य ं िवहाय वाच य म् एव यात् । अथवा

पर पर ितब धात् एकमिप ानं न यात् ।

अ य य ि धा समाधानं कतु श यते । थमम् – व नःसंयोग य

ानसामा यकारण वं तु िस मेव , क तु चा ुषा द य काले वाच य वारणाय चा ुषा द य साम याः वाच य ं ित ितब धक वं वी यते । तथा च य चा ुष य साम ी वाच य साम ी च वतते त अिधकबलतया चा ुष य मेव उ प ते न वाच य म् । ननु तथािप यूनबल-अिधकबलयोः िनणये क मानम् इित चेत् , अनुभवः एव त माणम्, अ यथा कदािप चा ुषा द य ं न यादेव इित ।

ि तीयम् – सुषुि काले ानसामा यानु प या चममनःसंयोग य ानकारण वं

वी यते न तु व नःसंयोग य । तथा च यदा चा ुषा द य साम ी वतते तदा

वाच य साम ीिवरहादेव न वाच य ं क तु चा ुषा द य मेव इित ।

 िन वक पक य म्

िन वक पक-सिवक पकभेदेन य ं ि िवधं भवित ।

िवशेषणिवशे यस ब धावगािह ानं सिवक पकम् यथा अयं घटः इित ाने घटः

िवशे यः, घट वं च िवशेषणम्, घटघट वयोः स ब धः समवायः ।

िवशेषणिवशे यस ब धानवगािह ानं िन वक पकम् । त अतीि यं भवित ।

िन वक पक य ं च सिवक पक य े कारणं भवित । ननु िन वक पके क मानम्

इित चेत् उ यते – िविश बु ौ िवशेषण ानं कारणं भवित ।

िवशेषणिवशे यस ब धावगािह-बुि ः िविश बुि ः । यथा द डवान् पु षः इित बुि ः िविश बुि ः । त यां िविश बु ौ द डः इित िवशेषण ानं कारणं भवित । यावत् द ड ानं न भवित तावत् द डवान् इित िविश ानं न भवित । तथैव अयं घटः

इित बुि रिप िविश बुि ः वतते । त यां िविश बु ौ िवशेषण ानं कारणं भवित । ति मन् ाने िवशेषणं घट वं वतते । अतः अयं घटः इित िविश ान य अ विहतपूव णे घट व ानम् अपेि तम् । घट व ानं िवना अयं घटः इित

िविश ानं न स भवित । घटेन सह च ुःसि कषान तरम् अयं घटः इित

िविश ानम् उ प ते इ येव अ माकम् अनुभवः । च ुःसि कषान तरं पूव घट व ानं ततः अयं घटः इित िविश बुि ः इित अनुभवः नाि त । क तु कारणीभूतं

िवशेषण ानं तु काया विहतपूव णे अपेि तमेव । कारणं िवना कायानु प ेः । त मात् इदं िनण तम् – इि यसि कषान तरं िवशेषणिवशे यस ब धानवगािह वत पेण िवशेषणिवशे यावगािह घटघट वे इ येवं पं ानम् उ प ते तदेव

िन वक पकम् उ यते । तदन तरमेव अयं घटः इित िवशेषणिवशे यस ब धावगािह

िविश ानं जायते तदेव सिवक पकिम यु यते । सिवक पक ानेऽिप घटघट वे िवषये

भवतः । िन वक पक ानेऽिप घटघट वे िवषये भवतः । क तु िन वक पके घट वं

(9)

सं कृतम् प सं या – 12 , याय-वैशेिषक-मीमांसा- माणं मेय पा ांशसं या- 30, य भेदाः

िवशेषणतया घट िवशे यतया न भासेते । सिवक पके च घट वं िवशेषणतया घट

िवशे यतया भासेते , तयोः स ब ध भासते इित िवशेषः ।

 मह व य य कारणता

ाणज-रासन-चा ुष- पाशन- ौ -भेदेन य ानं षि वधम् । त षि वधे

एव य े मह वं कारणं भवित । ननु य ानं समवायस ब धेन आ मिन ित ित, मह वं समवायस ब धेन घटा दिवषयेषु ित ित, तयोः िधकरणयोः कथं

कायकारणभावः? कायकारणयो तु समानािधकरण वम् अपेि तम् भवित । त उ यते – ायः ान य कायता य भवित त कायताव छेदस ब धः

िवषयतास ब धः ा ः । तथा च िवषयतास ब धेन य ं ित समवायस ब धेन मह वं कारणम् ।

तथैव िवषयतास ब धेन समवेत पा द य ं ित

वा यसमवायस ब धेन मह वं कारणम् । समवेतसमवेत प वा द य ं ित वा यसमवेतसमवायस ब धेन मह वं कारणम् ।

म्

य म् मह वम्

िवषयतास ब धः समवायस ब धः

समवेतम्

( पम्)

समवेत य म् मह वम्

िवषयतास ब धः वा य-

समवायस ब धः

समवेतसमवेतम्

( प वम्) समवेतसमवेत-

य म्

मह वम्

िवषयतास ब धः वा यसमवेत-

समवायस ब धः

(10)

सं कृतम् प सं या – 12 , याय-वैशेिषक-मीमांसा- माणं मेय पा ांशसं या- 30, य भेदाः

 षि वध य े इि य य करण वम्

ापारजनकं सत् असाधारणं कारणं करणं भवित । ापार त य वे सित त यजनकः । एत य िन पणावसरे पूवमेव ितपा दतम् । इि य ारा

य ाने जननीये तु इि याथसि कषः ापारः भवित । तथा च इि य य सि कष प ापारजनक वात् य ानं ित असाधारणकारण वा इि यं

य ानं ित करणं भवित । अ ताव ददं ात ं यत् कारणं ि िवधं भवित । साधारणकारणम्, असाधारणकारणं च । कायसामा यं ित य कारणं भवित तत्

साधारणकारणं भवित, यथा कालः। जगित य कु ािप यि कमिप उ प ते त सव काल य कारणता भवित, यतो िह कायजातं क मि त् काले एव उ प ते । साधारणकारणािन तु प रगिणतािन सि त – ई रः, ई र ानम्, ई रय ः, ई रे छा, कालः, दक्, अदृ म् (धमाधम ) , ागभावः ितब धकाभावः च ।

य कारणं कायिवशेषम् एव जनयित न तु कायसामा यं तत् असाधारणकारणं भवित

। यथा घटं ित द डः । द डेन घटः उ प ते , न तु जगित िव मानं सव कायम् । अतः द डः घट य असाधारणकारणं भवित । तथैव इि यम अिप य ानं ित असाधारणं कारणं भवित ।

य ान य करणमेव य माणं क यते । अतः इि य य य ानं ित करण वात् इि यमेव य माणं भवित ।

References