आयोजकसं था (Anchor Institute)
ीलालबहादुरशा ीराि यसं कृतिव ापीठम्, नवदेहली 110016
िवषयः (Subject) सं कृतम् (Sanskrit)
प म् (Paper Number) 07
प िवषयः (Title) वै दकसािह यम् इितहास
History of Vedic Literature पा ांशसं या पा ांशनाम च
(Module Number & Module Name)
13, उपिनष प रचयः ( थमः पाठः) पा ांशत वािन
(Focal Points of The Module)
उपिनषदां वेदगभ वम्
उपिनषदां धान ितपा िवषयः
उपिनषदां थान यां थानम्
मुखा वेषकः
(Principal Investigator)
सह- मुखा वेषकः
(Co-Principal Investigator)
ो.रमेशकुमारपा डेयः,
कुलपितः, ीलालबहादुरशा ी- राि यसं कृतिव ापीठम्, नवदेहली 110016
ो.वे.कुटु बशा ी,
पूवकुलपितः,रा ीयसं कृतसं थानम्,नवदेहली
स पूणान दसं कृतिव िव ालयः,वाराणसी
सोमनाथसं कृतिव िव ालयः, गुजरातः
सम वयकः
(Co-ordinator)
पा ांशलेखकः
(Content Writer)
समी कः
(Reviewer)
ो.पीयूषका तदीि तः, आचायः
यायवैशेिषकिवभाग य
ीलालबहादुरशा ीराि य- सं कृतिव ापीठम्, नवदेहली
110016
साधुभ ेशदासः
अ य ः. बी.ए.पी.एस.
वािमनारायण रसच इंि ट ूट्
अ रधाम, नवदेहली
ो.के.ई.देवनाथन्, कुलपितः,
ीवे कटे र-
वै दकिव िव ालयः,
ित पितः
पा ांशसंल कम्
(Module Tag)
SAN_P7_M13
सं कृतम् प सं या – 07 वै दकसािह यम् इितहास पा ांशसं या- 13, उपिनष प रचयः ( थमः पाठः)
िवषयसूची
१. तावना
२. उपिनष छ दाऽथः
३. उपिनषदां वेदगभ वम्
४. उपिनषदां धान ितपा िवषयः
५. उपिनषदां थान यां थानम्
६. उपिनषदां सं या
७. ईशावा योपिनष प रचयः
८. केनोपिनष प रचयः
९. कठोपिनष प रचयः
१०. ोपिनष प रचयः
११. उपसंहारः
सं कृतम् प सं या – 07 वै दकसािह यम् इितहास पा ांशसं या- 13, उपिनष प रचयः ( थमः पाठः) १. तावना
अि मन् पाठे उपिनषदां प रचयः दीयते। त ाऽ यादौ उपिनष श दाथ व यते। ततः
उपिनषदां वेदगभ वं िन यते। अतः उपिनषदां धान ितपा िवषयः द यते। ततः
उपिनषदां थान यां थानं िनग ते। ततः उपिनषदां सं यािवषयः उप था यते।
तत ा ते ईशावा योपिनषद् केनोपिनषद् कठोपिनषद् तथा च ोपिनषद् इ येवं मेण चतसॄणाम् उपिनषदां प रचयः दीयते।
२. उपिनष छ द य अथः
उपिनष ते ा यते ायते िव ा अनया इित उपिनष दित एकोऽथः। उपिनषद्
इित श दे पद यं वतते - उप इित, िन इित, षद् इित। त उप, िन इित उपसग यपूवात् षद्
धातोः उपिनष छ द य ु पि ः। उप इ य य समीपम् इ यथः। गुरोः समीपम् उपिव य य
िव ायाः ानं ा यते सा उपिनषद् इित उ यते।
३. उपिनषदां वेदगभ वम्
उपिनषदः वेद यैव भागः। सवाः अिप उपिनषदः चतु य ऽ यतमे वेदे समािहताः।
अपौ षेयाः खलु वेदा िन या । उपिनषदोऽिप वेद पा एव। अत एवोपिनषदाम यपौ षेय वं
िन य वं च िन चम्।
उपिनष सु ुतयः सि त। का न उपिनषद् संिहतापाठेषु उपल य ते। का न उपिनषदः ा ण थेषु उपल य ते। का न उपिनषदः आर य थेषु उपल य ते।
४. उपिनषदां धान ितपा िवषयः
िव ैव उपिनषदां धान ितपा िवषयः। एषैव िव ा उपिनष सु त त
िविभ व पैः उप द ा। िचत् सा सि ा पेण। िचत् भूमिव ा पेण। िचत्
दहरिव ा पेण। िचत् अि िव ा पेण। एवं तैः तैः व पैरेषैव िव ा त त उपिनष सु िन िपता।
५. उपिनषदां थान यां थानम्
भारतवष वेदा तदशने थान याः िविश ं थानं वतते। अ यां थान यां थमं
थानम् उपिनषदामेव। उपिनषदः ुित थानम् इ यु य ते। तद तरं ीम गव ीता इित
ि तीयं थानं मृित थानम् इित प द यते। भगवता बादरायणेन णीतािन सू ािण च तृतीय थानं भवित। त थानं तक थानम् इ यु यते। तासां च उपिनषदां
वतः ामा यं भवित। अतः उपिनषदां मह वं भारतवष अतीव वतते।
सं कृतम् प सं या – 07 वै दकसािह यम् इितहास पा ांशसं या- 13, उपिनष प रचयः ( थमः पाठः) ६. उपिनषदां सं या
य िप उपिनषदः शतािधकाः सि त। तथािप भारतवष ाधा येन दश उपिनषदः
िस ाः। यथा केनिचत् उ म्-
“ईश-केन-कठ- -मु ड-मा डू य-िति रीः।
ऐतरेयं च छा दो यं बृहदार यकं दश॥” इित।
अि मन् ोके दशानाम् उपिनषदाम् उ लेखः वतते। इदम ाऽवधेयं यदुपिनषदो दश एव सि त इित न म त म्। अतोऽिप अिधकाः उपिनषदः स यैव। यथा ेता तरोपिनषद्, जाबालोपिनषद्, कौिशतक पिनषद्, इ या द बह ः उपिनषदः सि त। तथािप अ वयं याः
एताः दश मुखाः उपिनषदः सि त तेषां प रचयं अवग छामः। अथ एकैकशः
ईशा दनामुपिनषदां प रचयः द यते।
७. ईशावा योपिनष प रचयः
ईशावा योपिनषद् शु लयजुवदे समािहताः। शु लयजुवदसंिहतापाठ य अि तमा यायः एव एषा ईशोपिनषद्। अ यां उपिनष द अ दश ुतयः सि त। अ या
आर भः “ईशावा यिमदं सव यि क जग यां जगत्। तेन य े न भ ीथाः मा गृधः
क यि व नम्॥” (ई.उ.१) इित म ेण भवित। अत एव अ याः उपिनषदः नामधेयम्
‘ईशावा योपिनषद्’ अथवा ‘ईशोपिनषद्’ इ यु यते।
अि त कि गतो िनयामकः। तेन िनयामकेन ईदं सव जगत् ा मि त इित अ याः
उपिनषदः धानोपदेशः। ईशावा यम् इदं सविम य य इदं सव यि कमिप प े दृ यते
त सव ईशा िनयामकेन वा यम् ा म् इ यथः। तथा च अ य ूयते “सव यो वशी
सव येशानः सवा यािधपितः” ( े.उ.) इित। एवमेव “एत य वा र य शासने गा ग सूयाच मसो िवधृतौ ित तः” (बृ.उ.) इ या द। एवम् ईशावा यभावनया य द जनाः कम कुवि त तदा तेषां कमणां ब धनं न भवित इ यिप त ोप द म्। यथा “कुव ेवेह कमािण
िजजीिवषे छतं समाः। एवं विय नाऽ यथेतोऽि त न कम िल यते नरे॥” (ई.उ.२)इित।
यः जनः ईशावा यम् इदं सव इित म ो ं यथावद् जानाित त य फला य य द शतािन।
यथा “य तु सवािण भूता या म येवाऽनुप यते। सवभूतेषु चाऽऽ मानं ततो न िवजुगु सते ॥”
(ई.उ.५) इित।
अपरम याह “यि मन् सवािण भूतािन आ म येवाऽभूद् िवजानतः त को मोहः को शोक एक वमनुप यतः॥” इित।
तत ेह ानकमणोः समु यः उप द ः। यथा “िव ां चािव ां य तद् वेदोभयं सह। अिव या
मृ युं ती वा िव याऽमृतम ुते॥” इ या द।
सं कृतम् प सं या – 07 वै दकसािह यम् इितहास पा ांशसं या- 13, उपिनष प रचयः ( थमः पाठः)
तत ा ते चतुःसु म ेषु चत ः ाथनाः ूय ते। यथा “िहर मयेन पा ेण स य यािपिहतं
मुखम्। तत् वं पूष पावृणु स यधमाय दृ ये॥” (ई.उ.) इ या द।
एवम यामुपिनष द िनयामक य ापक य वणनम्, ानकमणोः समु यः, द ाः ाथना
इ या दकं समुप द म्।
एवम् अ मािभः ईशावा योपिनषदः प रचयः ा ः।
८. केनोपिनष प रचयः
इयमुपिनषत् सामवेदे समािहता। सामवेदा तगते तवलकार ा णे चतुथा याये यो
दशमोऽनुवाक् त केनोपिनषत् प ठता। अ यामुपिनष द च वारः ख डाः सि त। परमा मा
एव सवकता, त यैव इ छश या, ानश या, याश या च सव वतते इित अ याः
धानो िवषयः। “केनेिषतं पतित ेिषतं मनः” (के.उ.१/१) इ येवं केनेितश देनाऽ या
आर भोऽत एवाऽ या उपिनषदः नामधेयं केनेित। केनेिषतं पतित ेिषतं मनः केन ाणः थम
ैित यु ः। केनेिषतां वाचिममां वदि त च ुः ो ं क उ देवो युनि ॥” (के.उ.१/१) इित
िज ासयाऽ या आर भः। “ ो य ो ं मनसो मनो यद् वाचो ह वाचं स उ ाण य
ाण ु च ुरितमु य धीराः े याऽ मा लोकादमृता भवि त॥” (के.उ.१/२) इित म ेण त यो रं प ठतम्। परमा मैव सव ः, सवकता, सविनयामक े या द अ ितपा दतम् । तथा चो ं “य यामतं त य मतं मतं य य न वेद सः। अिव ातं िवजानतां
िव ातमिवजानताम्॥” (के.उ.२/३) इ या द। परमा म ान योपायोऽ य द शतः। यथा
“ ितबोधिव दतं मतममृत वं िह िव दते। आ मना िव दते वीय िव या िव दतेऽमृतम्॥”
(के.उ.२/४) इित।
आ याियका
अ एका आ याियका उ यते। एवं त या उप मः “ ह देवे यो िविज ये त य ह णो िवजये देवा अमहीय ताऽ माकमेवायं िवजयोऽ माकमेवाऽयं मिहमेित॥” (के.उ.३/१) इित। देवैरसुरोप र िवजयो ल धः। य िप परमा मकृपयैव सः िवजय आसीत्, तथािप देवैरहंकारेण अ माकमेव अयं िवजय इित मतम्। अ माकं बलेनैवाऽयं िवजयो ल ध इित तेषामिभमानमासीत्। तमह कारमपनेतुं परमा मा य व पं गृ ाित। त य ं दूरति त ित। सव देवा एतं य ं प यि त क तु न जानि त किमदं य म् इित। अतः
थमतया ते देवा अ वदि त, ‘अ े! िवजानीिह कमेतद् य िमित? अि तथा कतुमु तो
भवित। तथा च म ः “ते अि म ूवन् जातवेद एतद् िवजानीिह कमेतद् य िमित तथेित॥”
(के.उ.३/३) इित।
अि ः य समीपं ग छित। तदा य मेवाऽऽदाव ित पृ छित, ‘कोऽिस?’ इित।
अि ः वदित, ‘अहम् अि रि म। जातवेदा इित ना ा अहं िस ः।’ तदा य ेन पृ ं, ‘ति मन्
सं कृतम् प सं या – 07 वै दकसािह यम् इितहास पा ांशसं या- 13, उपिनष प रचयः ( थमः पाठः)
विय क वीयिमित? विय क दृशी शि ः वतते?’ तदा अि ः वदित – ‘य ददं सव पृिथ ां
वतते तदहं दहेयिमित।’
तदा य म ेः पुर तृणं थापयित, वदित च ‘एतद् दह’ इित। क तु अि त हने
समथ न भवित। अतः स तत एव याव य देवानां समीपं ग छित वदित च, ‘अहं न जानािम कमेतद् य म्’ इित। तथा च म ाः “तद य वत् तम यवदत् कोऽसी यि वा
अहम मी य वी ातवेदा वा अहम मीित॥ त म विय क वीयिम यपीदं सव दहेयं य ददं
पृिथ ािमित॥ त मै तृणं िनदधावेतद् दहेित तदुप ेयाय सवजवेन त शशाक द धुम्। स तत एव िनववृते नैतदशकं िव ातुं कमेतद् य िमित॥” (के.उ.३/४-६) इित।
तदन तरं वायुः आग छित। यादृशः वातालापः अि ना सह स ातः तादृश एव वातालापः वायुना सहाऽिप भवित। वायुः अिप एतद् य ं ातुं समथ न भवित। स अिप यावतते। देवानां समीपम् आग छित वदित च, ‘ किमदं य िमित ातुमहं न समथः।’
इित।
तदन तरम् अ ते देवराजः इ ः त ग छित। त समये त मदृ यं भवित। त थाने
उमा ना ी एका ी उपि थता भवित। सा देवान् ित वदित ‘भो देवाः, भव तः अह कारेण अम य त यद् अ माकमेवायं िवजयः, अ माकमेव अयं मिहमा इित, क तु य ददं य मासीत्।
स तु परमा मा आसीत्। परमा मना एव अयं िवजयः आसीत्। अतः भवि ः अह कारः न कत ः’ इित। देवेषु सव थमिम य ानं जातमत इ य त ैिश मु यते।
एवम आ याियकाकथनेन परमा मैव सवकता इ युप द म्। अ ते च एषा उपिनषद् ा ी उपिनषद् इ यु यते। तथा च म ः “उपिनषदं भो ूही यु ा त उपिनषद् ा वाव त उपिनषद ूमेित॥” (के.उ.४/७) इित।
एवम मािभः केनोपिनषदः प रचयः ा ः। अथ कठोपिनषदः प रचयं ा ुमः।
९. कठोपिनष प रचयः
कठोपिनषद् कृ णयजुवदे समािहता। य मा दयं कठशाखाऽ तगता त माद याः ‘कठ’
इित सं ा। अ यामुपिनष द अ याय यं वतते। येके अ याये ी युप करणािन सि त।
एता युप करणानीह ‘व ली’ इ यु य ते। आह य अ यामुिपनष द षड् व यो वत ते। यम- निचकेतसोः संवादेनेह िव ोप द ा। थमं वयं आ याियकाम् अवग छामः।
आ याियका
“उषन् ह वै वाज वसः सववेदसं ददौ। त य ह निचकेता नाम पु आस॥” (क.उ.१/१) वाच वसनामा कि द् िव िज ामानं य ं चकार। यागाऽ ते सः गवां दानं य छित। क तु
त ानं यो यं नासीत्। ताः गावः पीतोदका ज धतृणा दु धदोहा एवमेव िन रि या आसन्।
निचकेता इदं प यित। सः िपतरं वदित, ‘यादृशं दानं तादृशं फलं भवित।’ एवं िह त यो
सं कृतम् प सं या – 07 वै दकसािह यम् इितहास पा ांशसं या- 13, उपिनष प रचयः ( थमः पाठः)
म ः “पीतोदका ज धतृणा दु धदोहा िन रि याः। अन दा नाम ते लोका तान् स ग छित ता
ददत्॥” (क.उ.१/३) इित।
निचकेताः पुनः पुनः िपतरं पृ छित “क मै मां दा यिस” इित। तदा “मृ यवे वा
ददािम” इित िपता वदित। एत वा िपतृभ ो निचकेता यमसदनं ित ग छित। त यमो
नासीत्। निचकेताि राि पय तं यम ारे एवोपवसित। तदन तरं यदा यमः याग छित तदा यम य क करा यमं वदि त, ‘भो यम! तव ारे एको बाल ा णि राि पय तमन न्
एवाऽित त्।’ तदा यमः निचकेतसः समीपम् आग छित, वयमेव तं ीन् वरान् यािचतुं
वदित।
थमो वरः
तदा निचकेताः थमं वरं याचते। तथा च म ः “शा तस क पः सुमना यथा याद्
वीतम युग तमो माऽिभ मृ यो। व सृ ं माऽिभवदेत् तीत एत याणां थमं वरं वृणे”
(क.उ.१/१०) इित।
अि मन् थमे वरे सः िपतुः शा त याचते। तदा यमः तथा तु इित वदित।
ि तीयो वरः
तदन तरं निचकेता ि तीयं वरं याचते “स वम व यम येिष मृ यो बूिह तं
धानाय म म्। वगलोका अमृत वं भज त एतद् ि तीयेन वृणे वरेण॥” (क.उ.१/१३) इित।
एवं निचकेतसा यािचते यम तमि िव ां पाठयित। निचकतसो हणधारणपाटवेन स ो यम तमाह ‘तव ना ा अयं अि ः िस ः भिव यित।’ इित। तथा च ि याय त मै मालामिप य छित।
तृतीयो वरः
ततो निचकेताः तृतीयं वरं याचते “येयं ेते िविच क सा मनु येऽ ती येके नायम तीित चैके। एतद् िव ामनुिश वयाऽहं वराणामेष वर तृतीयः॥” (क.उ.१/२०) इित
एवं निचकेतसा याचते यम तमाह ‘भो ा ण! एत रो मा तु। अ यद् कमिप याच व।’
इित। तदा निचकेताः वदित, ‘अयमेव वरो ममाऽिभ ेतः। नाऽहम यत् कमिप वा छािम।’
तदा यमः त मै लोभनािन दशयित। यथा “शतायुषः पु पौ ान् वृणी व ब न् पशून्
हि तिहर यम ान्। भूमेमहदायतनं वृणी व वयं च जीव शरदो याव द छिस॥”
(क.उ.१/२३) इ या द।
अ यािन अिप ब िन लोभनािन यमेन द शतािन। क तु निचकेता ति मन् लु धो
न भवित। स यमं कथयित “ ोभावा म य य यद तकैतत् सवि याणां जरयि त तेजः। अिप सव जीिवतम पमेव तवैव वाहा तव नृ यगीते॥” (क.उ.१/२६) इ या द।
सं कृतम् प सं या – 07 वै दकसािह यम् इितहास पा ांशसं या- 13, उपिनष प रचयः ( थमः पाठः)
अतो य मया यािचतं तदेव म ं देहीित निचकेतसो िन य आसीत्। निचकेतसः
िन यं दृ वा यमः सीदित। तदन तरं त मै सिव तरं तृतीयवरदान पेणोपदेशं य छित।
ति मन् उपदेशे यमेन “तं दुदश गूढमनु िव ं गुहािहतं ग वरे ं पुराणम्।
अ या मयोगािधगमेन देवं म वा धीरो हषशोकौ जहाित॥” (क.उ.२/१२) इ या दिभः
परमा म व पं िन िपतम्। “सव वेदा य पदमामनि त तपांिस सवािण च यद् वदि त।
य द छ तो चय चरि त त े पदं सं हेण वी योिम येतद्॥ एत येवाऽ रं
एतदेवाऽ रं परम्। एतदेवाऽ रं ा वा यो य द छित त य तत्॥ एतदाल बनं
े मेतदाल बनं परम्। एतदाल बनं ा वा लोके महीयते॥” (क.उ.२/१५-१७) इ या दिभम े सित जीवा मना य गितः यते तादृश य परमदेशिवशेष य भगव ा ोऽ र णो िन पणं कृतम्।
तत “न जायते ि यते वा िवपि ाऽयं कुति बभूव कि त्। अजो िन यः
शा तोऽयं पुराणो न ह यते ह यमाने शरीरे॥ ह ता चे म यते ह तुं हत े म यते हतम्। उभौ
तौ न िवजानीतो नाऽयं हि त न ह यते॥” (क.उ.२/१८,१९) इ या द पेणाऽऽ म व प- मुप द म्। एविमहाऽऽ मनोऽ र णः परमा मन माहा यमु म्। इहाऽ र णः
सेतु वम् अिप उ यते। यथा “यः सेतुरीजानानाम रं य परम्। अभयं िततीषतां पारं
नािचकेतं शकेमिह” (क.उ.३/२) इित।
अ यामुपिनष द रथ-रिथ पकेन आ मनो भो ृ वमुप द म्। तथा च म ः “आ मानं
रिथनं िवि शरीरं रथमेव तु। बु तु सार थ िवि मनः हमेव च॥ इि यािण हयाना वषयां तेषु गोचरान्। आ मेि यमनोयु ं भो े या मनीिषणः॥” (क.उ.३/३,४) इित।
आ मा रथी वतते। इदं शरीरं रथः। बुि ः सारिथः। मनः हः। च ुरादीनीि यािण अ ाः सि त। इि य य िवषयाः त य मागः वतते। एवमाऽऽ मेि यमनोयु ो यदा भवित तदा भो ा इ यु यत इ य य ता पयम्।
फलम्
एवम िव ा स यगुप द ा। त याः फलम य द शतम्। यथा “यदा सव
िभ ते दय येह थयः। अथ म य ऽमृतो भव येतावदनुशासनम्॥” (क.उ.६/१४) इ या द। तथा चा ते उ यते “मृ यु ो ां नािचकेतोऽथ ल वा िव ामेतां योगिव ध च कृ म्। ा ो िवरजोऽभूद् िवमृ यर योऽ येवं यो िवद या ममेव॥” (क.उ.६/१८) इित।
एवम मािभः कठोपिनषदः प रचयः ा ः। अथ ोपिनषदः प रचयं ा ुमः।
सं कृतम् प सं या – 07 वै दकसािह यम् इितहास पा ांशसं या- 13, उपिनष प रचयः ( थमः पाठः) १०. ोपिनष प रचयः
अथववेदे इयमुपिनषत् समािहता। आथवविणक ा ण थेषु
िप पलादा यशाखायाम याः पाठो भवित। अ यामुपिनष द षि भः िश यैः षट् ाः पृ ाः।
गु णा च तेषाम् उ रािन द ानी याह य ष ाः सि त। अतः अ याः उपिनषदो नामधेयं
ोपिनषद् इित। ष णामिप िश यानां नामािन थमम े द शतािन। यथा “सुकेशा च भार ाजः शै य स यकामः सौयायणी च गा यः कौश य ा लायनो भागवो वैद भः
कब धी का यायनः” ( .उ.१/१) इित। क दृशा एते िश या इ यिप व णतम्। यथा “ते हैते
परा िन ाः परं ाऽ वेषमाणा एष ह वै त सव व यतीित ते ह सिम पाणयो
भगव तं िप पलादमुपस ाः” ( .उ.१/१) इित।
एते सवऽिप िश या िव ो सुकाः, िण िन ाव तः परमा मानं चाऽ वेषमाणा
आसन्। ा ि थितमा ानामेव परमा मोपासनाऽिधकार इित सूचियतुिमदम्। एते च
िश याः गुरोः िप पलाद य समीपं गताः।
थमः ः
त कब धी थमं ं पृ छित “भगवन् कुतो ह वा इमाः जाः जाय ते” ( .उ.१/३) इित। तदा “ जा कामो वै जापितः” ( .उ.१/४) इ यु वा जानामिधपतेः परमा मन इ छयैवैताः जाः जाय ते इित िप पलादः थम मुदतरत्।
ि तीयः ः
तत भागवो वैद भ तीयं ं पृ छित “भगवन् क येव देवाः जां िवधारय ते कतर एतत् काशय ते कः पुनरेषां व र इित॥” ( .उ.२/१) इित।
तदा परमा मनः ेरणया पृिथ ा दप भूतािन वागादीि या य तःकरणं चैते सव
िमिल वैतत छरीरं धारय तीित िप पलाद आह। त ािप तेषु इि येषु ाण यैव धान वा छरीरिवधारणे शरीर काशने ाण यैव मह वं वतते इित ितपा दतम्। तथा
चो म् –“अरा इव रथनाभौ ाणे सव िति तम् । ऋचो यजूंिष सामािन य ः ं च॥” ( .उ २/६) इ या द। उ रं ु वा भागवः स ः।
तृतीयः ः
ततः कौश यः आ लायनः पृ छित –
“भगव कुत एष ाणो जायते। कथमाया यि मन् शरीरे। आ मानं वा िवभ य कथं
ितित ते। केनो ामते। कथं बा मिभध े। कथम् अ या मम्” ( .उ.३/१) इित।
तदा “आ मन एव एष ाणो जायते” ( .उ.३/३) इ या दकमु र पेण वदित िप पलादः।
सं कृतम् प सं या – 07 वै दकसािह यम् इितहास पा ांशसं या- 13, उपिनष प रचयः ( थमः पाठः)
त रा ो दृ ा तोऽिप द ः। यथा “यथा स ाडेवािधकृतान् िविनयु े । एतान् ामानेतान्
ामानिधित वे येवमेवैष ाण इतरान् ाणान् पृथ पृथगेव सि ध े॥” ( .उ.३/४) इित।
मु यः ाणः आ यान् ाणान् िनयोजयतीित ता पयम्।
चतुथः ः
तदन तरं शौयायिनगा यः चतुथ ं पृ छित। तथा च म ः –
“भगव ेति मन् पु षे कािन वपि त। का यि म जा ित। कतर एष देवः व ान् प यित।
क यैत सुखं भवित। कि म ु सव स िति ता भव तीित॥” ( .उ.४/१) इित
तदा ाणा एवैति मन् पुरे जा ती या द पेण िप पलाद उ रं य छित। यदा इतरािण इि यािण वपि त तदािप ाणः जाग यवेित ता पयम्। अयं जीवा मा एव व ान् प यित।
व े क प यती य यु म् -“दृ ं चाऽदृ ं च ुतं चा ुतं चानुभूतं चाऽननुभूतं च स ास सव प यित सवः प यित॥” ( .उ.४/५) इ या द।
प मः ः
तदन तरं प मं ं शै यः स यकामः पृ छित। तथा च म ः –“स यकामः प छ। स यो ह वै तद् भगवन् मनु येषु ायणा तम् ॐकारमिभ यायीत कतमं वाव स तेन लोकं
जयित” ( .उ.५/१) इित।
हे गुरो! य द कि नः ॐकाराल बनेनाऽ य यायीत त य कदृशं फलं भवतीित ता पयम्। तदा गु ः थमम् ॐकार य अथ वदित। तथा च म ः –“एतद् वै स यकाम परं
चाऽपरं च यद् ॐकारः” ( .उ.५/२) इित। हे स यकाम! ॐकार य णव य अथ यं
वतते। ॐकार य एकोऽथः परं । ि तीयोऽथ ऽपरं । परं नाम परतोऽ य रात् े ं परमा मा इित। अपरं नाम अ रम्। परमा मा तु अ रादिप परभूतः। तदु म्
“अ रात् परतः परः” (मु.उ.२/१/२) इित। ीम गव ीतायामिप मयते “अ रादिप चो मः” (गी.१५/१८) इित। एवं परं अिप च अपरं इ यथ यम् ॐकार य वतते।
तत िप पलाद आह “त माद् िव ानेतेनैवाऽऽयतनेनैकतरम वेित” ( .५/२) इित।
परेण णा अथवाऽपरेण णाऽ वेतीित ता पयम्। तत एतादृश य यान य फलं
क ततम् “स सामिभ ीयते लोकं स एत मा ीवघनात् परा परं पु रशयं पु षमी ते”
( .उ.५/५) इित।
ष ः ः
तदन तरं ष ः ः भार ाज य। कः षोडशकलः पु ष इित। तथा च म ः –“अथ हैनं
सुकेशा भार ाजः प छ। भगवन् िहर यनाभः कौस यो राजपु ो मामुपे यैतं मपृ छत् । षोडशकलं भार ाज पु षं वे थ तमहं कुमारम ुवं नाहिममं वेद य हिमममवे दषं कथं ते
सं कृतम् प सं या – 07 वै दकसािह यम् इितहास पा ांशसं या- 13, उपिनष प रचयः ( थमः पाठः)
नाव यिमित। समूलो ह वा एष प रशु यित योऽनृतमिभवदित त मा ाहा यनृतं व ुं स तू ण रथमा व ाज तं वा पृ छािम ासौ पु ष इित॥” ( .उ.६/१) इित।
परमा मा एव षोडशकलः पु ष इित गु ः िप पलादः युवाच। तत “इहैवा तःशरीरे सो य स पु षो यि म ेताः षोडशकलाः भव तीित॥” ( .उ.६/२) इ या द पेण परमा मनः
मिहमानं िन पयित। एविमहाऽऽ मनः षोडशकलाः परमा माधीना इित ितपा दतम्। तथा
च म ः –“स यथेमा न ः य दमानाः समु ायणाः समु ं ा याऽ तं ग छि त िभ ेते तासां
नाम पे समु इ येवं ो यते। एवमेवाऽ य प र ु रमाः षोडशकलाः पु षायणाः पु षं
ा याऽ तं ग छि त िभ ेते चासां नाम पे पु ष इ येवं ो यते स एषोऽकलोऽमृतो भवित तदेष ोकः॥” ( .उ.६/५) इ या द।
एवं सवषां ानाम् उ रं दायाऽ ते िप पलाद आह “एतावदेवाऽहमेतत् परं वेद नाऽतः
परमि त” ( .उ.६/७) इित।
व ानामु रैः स ाः िश याः िप पलादं ित वदि त “ वं िह नः िपता” ( .उ.६/८) इित।
हे गुरो! वं िह अ माकं िपतृसदृशः’ इ यथः।
अ ते च
“नमः परमऋिष यो नमः परमऋिष यः” ( .उ.६/८) इित नम कारेण एषा उपिनषत्
स पूणा भवित।
एवम् अ मािभः ोपिनषदः प रचयः ा ः।
११. उपसंहारः
इ थं पाठेऽि मन् उपिनष छ दाथ तासां वेदगभ वं त धानिवषयं थान यां
त थानं त सं यां चाऽवग य ईशावा योपिनषदः केनोपिनषदः कठोपिनषदः
ोपिनषद े येवं मेण चतसृणामुपिनषदां प रचयः ा ः।