• No results found

(1)आयोजकसं था (Anchor Institute) ीलालबहादुरशा ीराि यसं कृतिव ापीठम्, नवदेहली 110016 िवषयः (Subject) सं कृतम् (Sanskrit) प म् (Paper Number) 07 प िवषयः (Title) वै दकसािह यम् इितहास History of Vedic Literature पा ांशसं या पा ांशनाम च (Module Number &amp

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2023

Share "(1)आयोजकसं था (Anchor Institute) ीलालबहादुरशा ीराि यसं कृतिव ापीठम्, नवदेहली 110016 िवषयः (Subject) सं कृतम् (Sanskrit) प म् (Paper Number) 07 प िवषयः (Title) वै दकसािह यम् इितहास History of Vedic Literature पा ांशसं या पा ांशनाम च (Module Number &amp"

Copied!
11
0
0

Loading.... (view fulltext now)

Full text

(1)

आयोजकसं था (Anchor Institute)

ीलालबहादुरशा ीराि यसं कृतिव ापीठम्, नवदेहली 110016

िवषयः (Subject) सं कृतम् (Sanskrit)

प म् (Paper Number) 07

प िवषयः (Title) वै दकसािह यम् इितहास

History of Vedic Literature पा ांशसं या पा ांशनाम च

(Module Number & Module Name)

13, उपिनष प रचयः ( थमः पाठः) पा ांशत वािन

(Focal Points of The Module)

 उपिनषदां वेदगभ वम्

 उपिनषदां धान ितपा िवषयः

 उपिनषदां थान यां थानम्

मुखा वेषकः

(Principal Investigator)

सह- मुखा वेषकः

(Co-Principal Investigator)

ो.रमेशकुमारपा डेयः,

कुलपितः, ीलालबहादुरशा ी- राि यसं कृतिव ापीठम्, नवदेहली 110016

ो.वे.कुटु बशा ी,

पूवकुलपितः,रा ीयसं कृतसं थानम्,नवदेहली

स पूणान दसं कृतिव िव ालयः,वाराणसी

सोमनाथसं कृतिव िव ालयः, गुजरातः

सम वयकः

(Co-ordinator)

पा ांशलेखकः

(Content Writer)

समी कः

(Reviewer)

ो.पीयूषका तदीि तः, आचायः

यायवैशेिषकिवभाग य

ीलालबहादुरशा ीराि य- सं कृतिव ापीठम्, नवदेहली

110016

साधुभ ेशदासः

अ य ः. बी.ए.पी.एस.

वािमनारायण रसच इंि ट ूट्

अ रधाम, नवदेहली

ो.के.ई.देवनाथन्, कुलपितः,

ीवे कटे र-

वै दकिव िव ालयः,

ित पितः

पा ांशसंल कम्

(Module Tag)

SAN_P7_M13

(2)

सं कृतम् प सं या – 07 वै दकसािह यम् इितहास पा ांशसं या- 13, उपिनष प रचयः ( थमः पाठः)

िवषयसूची

१. तावना

२. उपिनष छ दाऽथः

३. उपिनषदां वेदगभ वम्

४. उपिनषदां धान ितपा िवषयः

५. उपिनषदां थान यां थानम्

६. उपिनषदां सं या

७. ईशावा योपिनष प रचयः

८. केनोपिनष प रचयः

९. कठोपिनष प रचयः

१०. ोपिनष प रचयः

११. उपसंहारः

(3)

सं कृतम् प सं या – 07 वै दकसािह यम् इितहास पा ांशसं या- 13, उपिनष प रचयः ( थमः पाठः) १. तावना

अि मन् पाठे उपिनषदां प रचयः दीयते। त ाऽ यादौ उपिनष श दाथ व यते। ततः

उपिनषदां वेदगभ वं िन यते। अतः उपिनषदां धान ितपा िवषयः द यते। ततः

उपिनषदां थान यां थानं िनग ते। ततः उपिनषदां सं यािवषयः उप था यते।

तत ा ते ईशावा योपिनषद् केनोपिनषद् कठोपिनषद् तथा च ोपिनषद् इ येवं मेण चतसॄणाम् उपिनषदां प रचयः दीयते।

२. उपिनष छ द य अथः

उपिनष ते ा यते ायते िव ा अनया इित उपिनष दित एकोऽथः। उपिनषद्

इित श दे पद यं वतते - उप इित, िन इित, षद् इित। त उप, िन इित उपसग यपूवात् षद्

धातोः उपिनष छ द य ु पि ः। उप इ य य समीपम् इ यथः। गुरोः समीपम् उपिव य य

िव ायाः ानं ा यते सा उपिनषद् इित उ यते।

३. उपिनषदां वेदगभ वम्

उपिनषदः वेद यैव भागः। सवाः अिप उपिनषदः चतु य ऽ यतमे वेदे समािहताः।

अपौ षेयाः खलु वेदा िन या । उपिनषदोऽिप वेद पा एव। अत एवोपिनषदाम यपौ षेय वं

िन य वं च िन चम्।

उपिनष सु ुतयः सि त। का न उपिनषद् संिहतापाठेषु उपल य ते। का न उपिनषदः ा ण थेषु उपल य ते। का न उपिनषदः आर य थेषु उपल य ते।

४. उपिनषदां धान ितपा िवषयः

िव ैव उपिनषदां धान ितपा िवषयः। एषैव िव ा उपिनष सु त त

िविभ व पैः उप द ा। िचत् सा सि ा पेण। िचत् भूमिव ा पेण। िचत्

दहरिव ा पेण। िचत् अि िव ा पेण। एवं तैः तैः व पैरेषैव िव ा त त उपिनष सु िन िपता।

५. उपिनषदां थान यां थानम्

भारतवष वेदा तदशने थान याः िविश ं थानं वतते। अ यां थान यां थमं

थानम् उपिनषदामेव। उपिनषदः ुित थानम् इ यु य ते। तद तरं ीम गव ीता इित

ि तीयं थानं मृित थानम् इित प द यते। भगवता बादरायणेन णीतािन सू ािण च तृतीय थानं भवित। त थानं तक थानम् इ यु यते। तासां च उपिनषदां

वतः ामा यं भवित। अतः उपिनषदां मह वं भारतवष अतीव वतते।

(4)

सं कृतम् प सं या – 07 वै दकसािह यम् इितहास पा ांशसं या- 13, उपिनष प रचयः ( थमः पाठः) ६. उपिनषदां सं या

य िप उपिनषदः शतािधकाः सि त। तथािप भारतवष ाधा येन दश उपिनषदः

िस ाः। यथा केनिचत् उ म्-

“ईश-केन-कठ- -मु ड-मा डू य-िति रीः।

ऐतरेयं च छा दो यं बृहदार यकं दश॥” इित।

अि मन् ोके दशानाम् उपिनषदाम् उ लेखः वतते। इदम ाऽवधेयं यदुपिनषदो दश एव सि त इित न म त म्। अतोऽिप अिधकाः उपिनषदः स यैव। यथा ेता तरोपिनषद्, जाबालोपिनषद्, कौिशतक पिनषद्, इ या द बह ः उपिनषदः सि त। तथािप अ वयं याः

एताः दश मुखाः उपिनषदः सि त तेषां प रचयं अवग छामः। अथ एकैकशः

ईशा दनामुपिनषदां प रचयः द यते।

७. ईशावा योपिनष प रचयः

ईशावा योपिनषद् शु लयजुवदे समािहताः। शु लयजुवदसंिहतापाठ य अि तमा यायः एव एषा ईशोपिनषद्। अ यां उपिनष द अ दश ुतयः सि त। अ या

आर भः “ईशावा यिमदं सव यि क जग यां जगत्। तेन य े न भ ीथाः मा गृधः

क यि व नम्॥” (ई.उ.१) इित म ेण भवित। अत एव अ याः उपिनषदः नामधेयम्

‘ईशावा योपिनषद्’ अथवा ‘ईशोपिनषद्’ इ यु यते।

अि त कि गतो िनयामकः। तेन िनयामकेन ईदं सव जगत् ा मि त इित अ याः

उपिनषदः धानोपदेशः। ईशावा यम् इदं सविम य य इदं सव यि कमिप प े दृ यते

त सव ईशा िनयामकेन वा यम् ा म् इ यथः। तथा च अ य ूयते “सव यो वशी

सव येशानः सवा यािधपितः” ( े.उ.) इित। एवमेव “एत य वा र य शासने गा ग सूयाच मसो िवधृतौ ित तः” (बृ.उ.) इ या द। एवम् ईशावा यभावनया य द जनाः कम कुवि त तदा तेषां कमणां ब धनं न भवित इ यिप त ोप द म्। यथा “कुव ेवेह कमािण

िजजीिवषे छतं समाः। एवं विय नाऽ यथेतोऽि त न कम िल यते नरे॥” (ई.उ.२)इित।

यः जनः ईशावा यम् इदं सव इित म ो ं यथावद् जानाित त य फला य य द शतािन।

यथा “य तु सवािण भूता या म येवाऽनुप यते। सवभूतेषु चाऽऽ मानं ततो न िवजुगु सते ॥”

(ई.उ.५) इित।

अपरम याह “यि मन् सवािण भूतािन आ म येवाऽभूद् िवजानतः त को मोहः को शोक एक वमनुप यतः॥” इित।

तत ेह ानकमणोः समु यः उप द ः। यथा “िव ां चािव ां य तद् वेदोभयं सह। अिव या

मृ युं ती वा िव याऽमृतम ुते॥” इ या द।

(5)

सं कृतम् प सं या – 07 वै दकसािह यम् इितहास पा ांशसं या- 13, उपिनष प रचयः ( थमः पाठः)

तत ा ते चतुःसु म ेषु चत ः ाथनाः ूय ते। यथा “िहर मयेन पा ेण स य यािपिहतं

मुखम्। तत् वं पूष पावृणु स यधमाय दृ ये॥” (ई.उ.) इ या द।

एवम यामुपिनष द िनयामक य ापक य वणनम्, ानकमणोः समु यः, द ाः ाथना

इ या दकं समुप द म्।

एवम् अ मािभः ईशावा योपिनषदः प रचयः ा ः।

८. केनोपिनष प रचयः

इयमुपिनषत् सामवेदे समािहता। सामवेदा तगते तवलकार ा णे चतुथा याये यो

दशमोऽनुवाक् त केनोपिनषत् प ठता। अ यामुपिनष द च वारः ख डाः सि त। परमा मा

एव सवकता, त यैव इ छश या, ानश या, याश या च सव वतते इित अ याः

धानो िवषयः। “केनेिषतं पतित ेिषतं मनः” (के.उ.१/१) इ येवं केनेितश देनाऽ या

आर भोऽत एवाऽ या उपिनषदः नामधेयं केनेित। केनेिषतं पतित ेिषतं मनः केन ाणः थम

ैित यु ः। केनेिषतां वाचिममां वदि त च ुः ो ं क उ देवो युनि ॥” (के.उ.१/१) इित

िज ासयाऽ या आर भः। “ ो य ो ं मनसो मनो यद् वाचो ह वाचं स उ ाण य

ाण ु च ुरितमु य धीराः े याऽ मा लोकादमृता भवि त॥” (के.उ.१/२) इित म ेण त यो रं प ठतम्। परमा मैव सव ः, सवकता, सविनयामक े या द अ ितपा दतम् । तथा चो ं “य यामतं त य मतं मतं य य न वेद सः। अिव ातं िवजानतां

िव ातमिवजानताम्॥” (के.उ.२/३) इ या द। परमा म ान योपायोऽ य द शतः। यथा

“ ितबोधिव दतं मतममृत वं िह िव दते। आ मना िव दते वीय िव या िव दतेऽमृतम्॥”

(के.उ.२/४) इित।

आ याियका

अ एका आ याियका उ यते। एवं त या उप मः “ ह देवे यो िविज ये त य ह णो िवजये देवा अमहीय ताऽ माकमेवायं िवजयोऽ माकमेवाऽयं मिहमेित॥” (के.उ.३/१) इित। देवैरसुरोप र िवजयो ल धः। य िप परमा मकृपयैव सः िवजय आसीत्, तथािप देवैरहंकारेण अ माकमेव अयं िवजय इित मतम्। अ माकं बलेनैवाऽयं िवजयो ल ध इित तेषामिभमानमासीत्। तमह कारमपनेतुं परमा मा य व पं गृ ाित। त य ं दूरति त ित। सव देवा एतं य ं प यि त क तु न जानि त किमदं य म् इित। अतः

थमतया ते देवा अ वदि त, ‘अ े! िवजानीिह कमेतद् य िमित? अि तथा कतुमु तो

भवित। तथा च म ः “ते अि म ूवन् जातवेद एतद् िवजानीिह कमेतद् य िमित तथेित॥”

(के.उ.३/३) इित।

अि ः य समीपं ग छित। तदा य मेवाऽऽदाव ित पृ छित, ‘कोऽिस?’ इित।

अि ः वदित, ‘अहम् अि रि म। जातवेदा इित ना ा अहं िस ः।’ तदा य ेन पृ ं, ‘ति मन्

(6)

सं कृतम् प सं या – 07 वै दकसािह यम् इितहास पा ांशसं या- 13, उपिनष प रचयः ( थमः पाठः)

विय क वीयिमित? विय क दृशी शि ः वतते?’ तदा अि ः वदित – ‘य ददं सव पृिथ ां

वतते तदहं दहेयिमित।’

तदा य म ेः पुर तृणं थापयित, वदित च ‘एतद् दह’ इित। क तु अि त हने

समथ न भवित। अतः स तत एव याव य देवानां समीपं ग छित वदित च, ‘अहं न जानािम कमेतद् य म्’ इित। तथा च म ाः “तद य वत् तम यवदत् कोऽसी यि वा

अहम मी य वी ातवेदा वा अहम मीित॥ त म विय क वीयिम यपीदं सव दहेयं य ददं

पृिथ ािमित॥ त मै तृणं िनदधावेतद् दहेित तदुप ेयाय सवजवेन त शशाक द धुम्। स तत एव िनववृते नैतदशकं िव ातुं कमेतद् य िमित॥” (के.उ.३/४-६) इित।

तदन तरं वायुः आग छित। यादृशः वातालापः अि ना सह स ातः तादृश एव वातालापः वायुना सहाऽिप भवित। वायुः अिप एतद् य ं ातुं समथ न भवित। स अिप यावतते। देवानां समीपम् आग छित वदित च, ‘ किमदं य िमित ातुमहं न समथः।’

इित।

तदन तरम् अ ते देवराजः इ ः त ग छित। त समये त मदृ यं भवित। त थाने

उमा ना ी एका ी उपि थता भवित। सा देवान् ित वदित ‘भो देवाः, भव तः अह कारेण अम य त यद् अ माकमेवायं िवजयः, अ माकमेव अयं मिहमा इित, क तु य ददं य मासीत्।

स तु परमा मा आसीत्। परमा मना एव अयं िवजयः आसीत्। अतः भवि ः अह कारः न कत ः’ इित। देवेषु सव थमिम य ानं जातमत इ य त ैिश मु यते।

एवम आ याियकाकथनेन परमा मैव सवकता इ युप द म्। अ ते च एषा उपिनषद् ा ी उपिनषद् इ यु यते। तथा च म ः “उपिनषदं भो ूही यु ा त उपिनषद् ा वाव त उपिनषद ूमेित॥” (के.उ.४/७) इित।

एवम मािभः केनोपिनषदः प रचयः ा ः। अथ कठोपिनषदः प रचयं ा ुमः।

९. कठोपिनष प रचयः

कठोपिनषद् कृ णयजुवदे समािहता। य मा दयं कठशाखाऽ तगता त माद याः ‘कठ’

इित सं ा। अ यामुपिनष द अ याय यं वतते। येके अ याये ी युप करणािन सि त।

एता युप करणानीह ‘व ली’ इ यु य ते। आह य अ यामुिपनष द षड् व यो वत ते। यम- निचकेतसोः संवादेनेह िव ोप द ा। थमं वयं आ याियकाम् अवग छामः।

आ याियका

“उषन् ह वै वाज वसः सववेदसं ददौ। त य ह निचकेता नाम पु आस॥” (क.उ.१/१) वाच वसनामा कि द् िव िज ामानं य ं चकार। यागाऽ ते सः गवां दानं य छित। क तु

त ानं यो यं नासीत्। ताः गावः पीतोदका ज धतृणा दु धदोहा एवमेव िन रि या आसन्।

निचकेता इदं प यित। सः िपतरं वदित, ‘यादृशं दानं तादृशं फलं भवित।’ एवं िह त यो

(7)

सं कृतम् प सं या – 07 वै दकसािह यम् इितहास पा ांशसं या- 13, उपिनष प रचयः ( थमः पाठः)

म ः “पीतोदका ज धतृणा दु धदोहा िन रि याः। अन दा नाम ते लोका तान् स ग छित ता

ददत्॥” (क.उ.१/३) इित।

निचकेताः पुनः पुनः िपतरं पृ छित “क मै मां दा यिस” इित। तदा “मृ यवे वा

ददािम” इित िपता वदित। एत वा िपतृभ ो निचकेता यमसदनं ित ग छित। त यमो

नासीत्। निचकेताि राि पय तं यम ारे एवोपवसित। तदन तरं यदा यमः याग छित तदा यम य क करा यमं वदि त, ‘भो यम! तव ारे एको बाल ा णि राि पय तमन न्

एवाऽित त्।’ तदा यमः निचकेतसः समीपम् आग छित, वयमेव तं ीन् वरान् यािचतुं

वदित।

थमो वरः

तदा निचकेताः थमं वरं याचते। तथा च म ः “शा तस क पः सुमना यथा याद्

वीतम युग तमो माऽिभ मृ यो। व सृ ं माऽिभवदेत् तीत एत याणां थमं वरं वृणे”

(क.उ.१/१०) इित।

अि मन् थमे वरे सः िपतुः शा त याचते। तदा यमः तथा तु इित वदित।

ि तीयो वरः

तदन तरं निचकेता ि तीयं वरं याचते “स वम व यम येिष मृ यो बूिह तं

धानाय म म्। वगलोका अमृत वं भज त एतद् ि तीयेन वृणे वरेण॥” (क.उ.१/१३) इित।

एवं निचकेतसा यािचते यम तमि िव ां पाठयित। निचकतसो हणधारणपाटवेन स ो यम तमाह ‘तव ना ा अयं अि ः िस ः भिव यित।’ इित। तथा च ि याय त मै मालामिप य छित।

तृतीयो वरः

ततो निचकेताः तृतीयं वरं याचते “येयं ेते िविच क सा मनु येऽ ती येके नायम तीित चैके। एतद् िव ामनुिश वयाऽहं वराणामेष वर तृतीयः॥” (क.उ.१/२०) इित

एवं निचकेतसा याचते यम तमाह ‘भो ा ण! एत रो मा तु। अ यद् कमिप याच व।’

इित। तदा निचकेताः वदित, ‘अयमेव वरो ममाऽिभ ेतः। नाऽहम यत् कमिप वा छािम।’

तदा यमः त मै लोभनािन दशयित। यथा “शतायुषः पु पौ ान् वृणी व ब न् पशून्

हि तिहर यम ान्। भूमेमहदायतनं वृणी व वयं च जीव शरदो याव द छिस॥”

(क.उ.१/२३) इ या द।

अ यािन अिप ब िन लोभनािन यमेन द शतािन। क तु निचकेता ति मन् लु धो

न भवित। स यमं कथयित “ ोभावा म य य यद तकैतत् सवि याणां जरयि त तेजः। अिप सव जीिवतम पमेव तवैव वाहा तव नृ यगीते॥” (क.उ.१/२६) इ या द।

(8)

सं कृतम् प सं या – 07 वै दकसािह यम् इितहास पा ांशसं या- 13, उपिनष प रचयः ( थमः पाठः)

अतो य मया यािचतं तदेव म ं देहीित निचकेतसो िन य आसीत्। निचकेतसः

िन यं दृ वा यमः सीदित। तदन तरं त मै सिव तरं तृतीयवरदान पेणोपदेशं य छित।

ति मन् उपदेशे यमेन “तं दुदश गूढमनु िव ं गुहािहतं ग वरे ं पुराणम्।

अ या मयोगािधगमेन देवं म वा धीरो हषशोकौ जहाित॥” (क.उ.२/१२) इ या दिभः

परमा म व पं िन िपतम्। “सव वेदा य पदमामनि त तपांिस सवािण च यद् वदि त।

य द छ तो चय चरि त त े पदं सं हेण वी योिम येतद्॥ एत येवाऽ रं

एतदेवाऽ रं परम्। एतदेवाऽ रं ा वा यो य द छित त य तत्॥ एतदाल बनं

े मेतदाल बनं परम्। एतदाल बनं ा वा लोके महीयते॥” (क.उ.२/१५-१७) इ या दिभम े सित जीवा मना य गितः यते तादृश य परमदेशिवशेष य भगव ा ोऽ र णो िन पणं कृतम्।

तत “न जायते ि यते वा िवपि ाऽयं कुति बभूव कि त्। अजो िन यः

शा तोऽयं पुराणो न ह यते ह यमाने शरीरे॥ ह ता चे म यते ह तुं हत े म यते हतम्। उभौ

तौ न िवजानीतो नाऽयं हि त न ह यते॥” (क.उ.२/१८,१९) इ या द पेणाऽऽ म व प- मुप द म्। एविमहाऽऽ मनोऽ र णः परमा मन माहा यमु म्। इहाऽ र णः

सेतु वम् अिप उ यते। यथा “यः सेतुरीजानानाम रं य परम्। अभयं िततीषतां पारं

नािचकेतं शकेमिह” (क.उ.३/२) इित।

अ यामुपिनष द रथ-रिथ पकेन आ मनो भो ृ वमुप द म्। तथा च म ः “आ मानं

रिथनं िवि शरीरं रथमेव तु। बु तु सार थ िवि मनः हमेव च॥ इि यािण हयाना वषयां तेषु गोचरान्। आ मेि यमनोयु ं भो े या मनीिषणः॥” (क.उ.३/३,४) इित।

आ मा रथी वतते। इदं शरीरं रथः। बुि ः सारिथः। मनः हः। च ुरादीनीि यािण अ ाः सि त। इि य य िवषयाः त य मागः वतते। एवमाऽऽ मेि यमनोयु ो यदा भवित तदा भो ा इ यु यत इ य य ता पयम्।

फलम्

एवम िव ा स यगुप द ा। त याः फलम य द शतम्। यथा “यदा सव

िभ ते दय येह थयः। अथ म य ऽमृतो भव येतावदनुशासनम्॥” (क.उ.६/१४) इ या द। तथा चा ते उ यते “मृ यु ो ां नािचकेतोऽथ ल वा िव ामेतां योगिव ध च कृ म्। ा ो िवरजोऽभूद् िवमृ यर योऽ येवं यो िवद या ममेव॥” (क.उ.६/१८) इित।

एवम मािभः कठोपिनषदः प रचयः ा ः। अथ ोपिनषदः प रचयं ा ुमः।

(9)

सं कृतम् प सं या – 07 वै दकसािह यम् इितहास पा ांशसं या- 13, उपिनष प रचयः ( थमः पाठः) १०. ोपिनष प रचयः

अथववेदे इयमुपिनषत् समािहता। आथवविणक ा ण थेषु

िप पलादा यशाखायाम याः पाठो भवित। अ यामुपिनष द षि भः िश यैः षट् ाः पृ ाः।

गु णा च तेषाम् उ रािन द ानी याह य ष ाः सि त। अतः अ याः उपिनषदो नामधेयं

ोपिनषद् इित। ष णामिप िश यानां नामािन थमम े द शतािन। यथा “सुकेशा च भार ाजः शै य स यकामः सौयायणी च गा यः कौश य ा लायनो भागवो वैद भः

कब धी का यायनः” ( .उ.१/१) इित। क दृशा एते िश या इ यिप व णतम्। यथा “ते हैते

परा िन ाः परं ाऽ वेषमाणा एष ह वै त सव व यतीित ते ह सिम पाणयो

भगव तं िप पलादमुपस ाः” ( .उ.१/१) इित।

एते सवऽिप िश या िव ो सुकाः, िण िन ाव तः परमा मानं चाऽ वेषमाणा

आसन्। ा ि थितमा ानामेव परमा मोपासनाऽिधकार इित सूचियतुिमदम्। एते च

िश याः गुरोः िप पलाद य समीपं गताः।

थमः ः

त कब धी थमं ं पृ छित “भगवन् कुतो ह वा इमाः जाः जाय ते” ( .उ.१/३) इित। तदा “ जा कामो वै जापितः” ( .उ.१/४) इ यु वा जानामिधपतेः परमा मन इ छयैवैताः जाः जाय ते इित िप पलादः थम मुदतरत्।

ि तीयः ः

तत भागवो वैद भ तीयं ं पृ छित “भगवन् क येव देवाः जां िवधारय ते कतर एतत् काशय ते कः पुनरेषां व र इित॥” ( .उ.२/१) इित।

तदा परमा मनः ेरणया पृिथ ा दप भूतािन वागादीि या य तःकरणं चैते सव

िमिल वैतत छरीरं धारय तीित िप पलाद आह। त ािप तेषु इि येषु ाण यैव धान वा छरीरिवधारणे शरीर काशने ाण यैव मह वं वतते इित ितपा दतम्। तथा

चो म् –“अरा इव रथनाभौ ाणे सव िति तम् । ऋचो यजूंिष सामािन य ः ं च॥” ( .उ २/६) इ या द। उ रं ु वा भागवः स ः।

तृतीयः ः

ततः कौश यः आ लायनः पृ छित –

“भगव कुत एष ाणो जायते। कथमाया यि मन् शरीरे। आ मानं वा िवभ य कथं

ितित ते। केनो ामते। कथं बा मिभध े। कथम् अ या मम्” ( .उ.३/१) इित।

तदा “आ मन एव एष ाणो जायते” ( .उ.३/३) इ या दकमु र पेण वदित िप पलादः।

(10)

सं कृतम् प सं या – 07 वै दकसािह यम् इितहास पा ांशसं या- 13, उपिनष प रचयः ( थमः पाठः)

त रा ो दृ ा तोऽिप द ः। यथा “यथा स ाडेवािधकृतान् िविनयु े । एतान् ामानेतान्

ामानिधित वे येवमेवैष ाण इतरान् ाणान् पृथ पृथगेव सि ध े॥” ( .उ.३/४) इित।

मु यः ाणः आ यान् ाणान् िनयोजयतीित ता पयम्।

चतुथः ः

तदन तरं शौयायिनगा यः चतुथ ं पृ छित। तथा च म ः –

“भगव ेति मन् पु षे कािन वपि त। का यि म जा ित। कतर एष देवः व ान् प यित।

क यैत सुखं भवित। कि म ु सव स िति ता भव तीित॥” ( .उ.४/१) इित

तदा ाणा एवैति मन् पुरे जा ती या द पेण िप पलाद उ रं य छित। यदा इतरािण इि यािण वपि त तदािप ाणः जाग यवेित ता पयम्। अयं जीवा मा एव व ान् प यित।

व े क प यती य यु म् -“दृ ं चाऽदृ ं च ुतं चा ुतं चानुभूतं चाऽननुभूतं च स ास सव प यित सवः प यित॥” ( .उ.४/५) इ या द।

प मः ः

तदन तरं प मं ं शै यः स यकामः पृ छित। तथा च म ः –“स यकामः प छ। स यो ह वै तद् भगवन् मनु येषु ायणा तम् ॐकारमिभ यायीत कतमं वाव स तेन लोकं

जयित” ( .उ.५/१) इित।

हे गुरो! य द कि नः ॐकाराल बनेनाऽ य यायीत त य कदृशं फलं भवतीित ता पयम्। तदा गु ः थमम् ॐकार य अथ वदित। तथा च म ः –“एतद् वै स यकाम परं

चाऽपरं च यद् ॐकारः” ( .उ.५/२) इित। हे स यकाम! ॐकार य णव य अथ यं

वतते। ॐकार य एकोऽथः परं । ि तीयोऽथ ऽपरं । परं नाम परतोऽ य रात् े ं परमा मा इित। अपरं नाम अ रम्। परमा मा तु अ रादिप परभूतः। तदु म्

“अ रात् परतः परः” (मु.उ.२/१/२) इित। ीम गव ीतायामिप मयते “अ रादिप चो मः” (गी.१५/१८) इित। एवं परं अिप च अपरं इ यथ यम् ॐकार य वतते।

तत िप पलाद आह “त माद् िव ानेतेनैवाऽऽयतनेनैकतरम वेित” ( .५/२) इित।

परेण णा अथवाऽपरेण णाऽ वेतीित ता पयम्। तत एतादृश य यान य फलं

क ततम् “स सामिभ ीयते लोकं स एत मा ीवघनात् परा परं पु रशयं पु षमी ते”

( .उ.५/५) इित।

ष ः ः

तदन तरं ष ः ः भार ाज य। कः षोडशकलः पु ष इित। तथा च म ः –“अथ हैनं

सुकेशा भार ाजः प छ। भगवन् िहर यनाभः कौस यो राजपु ो मामुपे यैतं मपृ छत् । षोडशकलं भार ाज पु षं वे थ तमहं कुमारम ुवं नाहिममं वेद य हिमममवे दषं कथं ते

(11)

सं कृतम् प सं या – 07 वै दकसािह यम् इितहास पा ांशसं या- 13, उपिनष प रचयः ( थमः पाठः)

नाव यिमित। समूलो ह वा एष प रशु यित योऽनृतमिभवदित त मा ाहा यनृतं व ुं स तू ण रथमा व ाज तं वा पृ छािम ासौ पु ष इित॥” ( .उ.६/१) इित।

परमा मा एव षोडशकलः पु ष इित गु ः िप पलादः युवाच। तत “इहैवा तःशरीरे सो य स पु षो यि म ेताः षोडशकलाः भव तीित॥” ( .उ.६/२) इ या द पेण परमा मनः

मिहमानं िन पयित। एविमहाऽऽ मनः षोडशकलाः परमा माधीना इित ितपा दतम्। तथा

च म ः –“स यथेमा न ः य दमानाः समु ायणाः समु ं ा याऽ तं ग छि त िभ ेते तासां

नाम पे समु इ येवं ो यते। एवमेवाऽ य प र ु रमाः षोडशकलाः पु षायणाः पु षं

ा याऽ तं ग छि त िभ ेते चासां नाम पे पु ष इ येवं ो यते स एषोऽकलोऽमृतो भवित तदेष ोकः॥” ( .उ.६/५) इ या द।

एवं सवषां ानाम् उ रं दायाऽ ते िप पलाद आह “एतावदेवाऽहमेतत् परं वेद नाऽतः

परमि त” ( .उ.६/७) इित।

व ानामु रैः स ाः िश याः िप पलादं ित वदि त “ वं िह नः िपता” ( .उ.६/८) इित।

हे गुरो! वं िह अ माकं िपतृसदृशः’ इ यथः।

अ ते च

“नमः परमऋिष यो नमः परमऋिष यः” ( .उ.६/८) इित नम कारेण एषा उपिनषत्

स पूणा भवित।

एवम् अ मािभः ोपिनषदः प रचयः ा ः।

११. उपसंहारः

इ थं पाठेऽि मन् उपिनष छ दाथ तासां वेदगभ वं त धानिवषयं थान यां

त थानं त सं यां चाऽवग य ईशावा योपिनषदः केनोपिनषदः कठोपिनषदः

ोपिनषद े येवं मेण चतसृणामुपिनषदां प रचयः ा ः।

References