yeQefkebÀie ef®ebleve-Devegef®ebleve

yeQefkebÀie ef®ebleve-Devegef®ebleve

efJe<e³e met®eer

mebHeeokeÀ ceb[ue 1

mebHeeokeÀer³e 2

Devegef®ebleve 4

z mece³e ‚ ÒeyebOeve JeÀe]peer cegncceo F&mee 6

z SveSueheer ‚meHeÀuelee JeÀer JegbÀpeer [e@. jceekeÀeble Mecee& 14

z Yeejleer³e yeQeEJeÀie JeÀes[ Skeb ceeveJeÀ yees[& Sme. Sme. ³eeoke 20

z FOej-GOej mes meeefJe$eer efmebn 25

z mee#eelkeÀej 29

z Fefleneme kesÀ HevveeW mes [e@. Heg<HekegÀceej Mecee& 33

z meb³egJeÌle efnvot heefjkeej ke yeQeEJeÀie JeÀejesyeej S. JesÀ. yebmeue 37

z efjkeme& ceeiexpe ³eespevee ‚ yegpegieeX JeÀe meneje Deesce ÒeJeÀeMe Deûekeeue 40

z met®evee keÀe DeefOekeÀej DeefOeefve³ece, 2005 - SkeÀ Heefj®e³e kesÀ. Heer. efleJeejer 43

z yewbefkebÀie Deewj peesefKece efveefOe ®eewOejer 48

Hegjmke=Àle efveyebOe yeeHeeueeue Sme. ieesefnue 55

HegmlekeÀ meceer#ee 60

uesKekeÀeW mes/HeeþkeÀeW mes 64

meom³e

Member

meom³e

[e@. Mejo kegÀceej

efveosMekeÀ, meebeqK³ekeÀer Deewj met®evee ÒeyebOe efJeYeeie Yeejleer³e efj]peJe& yeQkeÀ, cegbyeF&

●

kesÀ. meer. efceÞee

ceneÒeyebOekeÀ ke=Àef<e yeQefkebÀie ceneefJeÐeeue³e, HegCes

●

[e@. iepeWê kegÀceej

mene³ekeÀ ceneÒeyebOekeÀ (jepeYee<ee) Fueeneyeeo yeQkeÀ, keÀesuekeÀelee

●

[e@. nefj³eMe je³e

mene³ekeÀ ceneÒeyebOekeÀ (jepeYee<ee) yeQkeÀ Dee@HeÀ yeæ[ewoe, cegbyeF&

●

De©Ce ÞeerJeemleJe

cegK³e ÒeyebOekeÀ (jepeYee<ee)

³etefve³eve yeQkeÀ Dee@HeÀ Fbef[³ee, cegbyeF&

ÒeyebOe mebHeeokeÀ

[e@. Heg<He kegÀceej Mecee&

ceneÒeyebOekeÀ Yeejleer³e efj]peJe& yeQkeÀ, cegbyeF&

●

keÀe³e&keÀejer mebHeeokeÀ

meeefJe$eer efmebn

mene³ekeÀ ceneÒeyebOekeÀ (jepeYee<ee) Yeejleer³e efj]peJe& yeQkeÀ, cegbyeF&

●

meom³e meef®eJe

kesÀ.meer. ceeueHeeveer

ÒeyebOekeÀ (jepeYee<ee)

Yeejleer³e efj]peJe& yeQkeÀ

jepeYee<ee efJeYeeie keWÀêer³e keÀe³ee&ue³e, ieejceWì neGme

Jejueer, cegbyeF& - 400 018

Fme Heef$ekeÀe ceW ÒekeÀeefMele uesKeeW ceW efo³es ie³es efJe®eej mebyebefOele uesKekeÀeW kesÀ nQ~ ³en DeeJeM³ekeÀ veneR nw efkeÀ Yeejleer³e efj]peJe& yeQkeÀ Gve efJe®eejeW mes mencele nes~

FmeceW ÒekeÀeefMele meeceûeer keÀes GodOe=le keÀjves Hej Yeejleer³e efj]peJe& yeQkeÀ keÀes keÀesF& DeeHeefÊe veneR nw, yeMelex ñeesle keÀe GuuesKe efkeÀ³ee ie³ee nes~

[e@. Heg<He kegÀceej Mecee& Üeje Yeejleer³e efj]peJe& yeQkeÀ, jepeYee<ee efJeYeeie, ieejceWì neGme, Jejueer, cegbyeF& - 400 018 kesÀ efueS mebHeeefole Deewj ÒekeÀeefMele leLee ceewpe efÒebefìbie y³etjes, cegbyeF& - 400 004 ceW cegefêle~

Fbìjvesìhttp://www.rbi.org.in/hindiHej Yeer GHeueyOe~E-mail : [email protected]HeÀesve 2498 2076 HewÀkeÌme 2498 2077

cegKeHe=ÿ ë megOeekeÀj JejJe[skeÀj

mebHeeokeÀ-ceb[ue

A B

C D

f f f f

meble JeÀyeerj JeÀe ³en oesne osKeves ceW, heæ{ves ceW Deewj mecePeves ceW SJeÀ DeeO³eeeflceJeÀ mebosMe JeÀes jsKeebefJeÀle JeÀjlee nw efJeÀ meodieg© JeÀe peerkeve ceW nesvee cenlkehetCe& nw Je̳eeWefJeÀ kees ner DeeheJeÀes jen efoKeelee nw~ hejbleg Fmeer oesns JeÀes ³eefo nce Deheves k³eekeneefjJeÀ peerkeve mes peesæ[W lees ³en nceejs k³eefJeÌlelke efkeJeÀeme JesÀ Gme henuet JeÀes jsKeebefJeÀle JeÀjsiee efpemes nce ceeveke mebmeeOeve JesÀ efkeefYeVe DeO³ee³eeW ceW Keespeles jnles nQ~ leerjLe JeÀe SJeÀ DeLe& neslee nw, Meeðe DeLee&led efJeÀleeyeW, yeesue®eeue JeÀer Yee<ee ceW JeÀnW lees ef[ûeer...pees JesÀkeue SJeÀ HeÀue osleer nw, SJeÀ efoMee osleer nw peyeefJeÀ ³eefo mebleeW JeÀe meceeiece ³ee ³etb JeÀnW efJeÀ k³eekeneefjJeÀlee JeÀer Yeeræ[]

ceW nce Glejles nQ Deewj efHeÀj GmeceW mes efJeÀmeer efkeefMeä efke<e³e JeÀes, #es$e JeÀes ®egveles nQ lees efoMeeSb ®eej nes peeleer nQ DeLee&led nceeje %eeve k³eeheJeÀ nesves JesÀ meeLe‚meeLe met#ce nes peelee nw pees nceW ienvelee oslee nw~

hejbleg ³eefo meodieg© DeLee&led JeÀesF& Gef®ele ceeie&oMe&JeÀ efceue peeS pees nceejs %eeve, nceejs k³eefJeÌlelke, nceejer mees®e JeÀes Gef®ele ªhe mes ®ewveueeF&]pe JeÀj os lees nce k³eeheJeÀ HeÀue JesÀ nJeÀoej ³ee ³etb JeÀnW efJeÀ nce k³eefJeÌlelke efkeJeÀeme JeÀer efkeMeeue Skeb efkejeì íefke JeÀes ÒeeHle JeÀj meJeÀles nQ~ hejbleg ÒeMve Gþlee nw efkeÀ Je̳ee Ssmee neslee nw~

mebYekeleë veneR, ceeveke JeÀe mkeYeeke yeæ[e efkeef®e$e neslee nw, ken Deheves Fo&‚efieo& ner Ietcelee nw, JeWÀefêle jnlee nw.. Leesæ[e‚mee heæ{‚efueKeJeÀj Ye´ce JeÀe ®eMcee Deesæ{ ueslee nw Deewj efHeÀj meerKeves JeÀer meejer Òeke=eflle³eeb yebo nes peeleer nQ~ Deheves DeeheJeÀes meerefcele JeÀjles ngS k³eeheJeÀlee JeÀe mkeebie Yejlee nw~ Deheves DeeheJeÀes ``ieg©'' ceevelee nw~ ceveg<³e JeÀer ³ener meyemes yeæ[er ceeveefmeJeÀ JeÀceer nw efJeÀ ken Deheves DeeheJeÀes efMe<³e JeÀce, ieg© p³eeoe mecePeves ueielee nw Deewj hetje peerkeve Fmeer ieg©lke JeÀes Deesæ{s ngS efveJeÀeue ueslee nw~ ``cegPes meye Deelee nw'',

``ceQ meye JegÀí peevelee ntb~'' keemleke ceW ³en Yeekevee nceW mebJegÀef®ele JeÀj osleer nw, nceejs Deheves ner efkeJeÀeme JeÀes Deke©à JeÀj osleer nw~ yeQefkebÀie ceW JegÀí ke<eeX JeÀe DevegYeke heeles ner nce me#ece yeQJeÀj nesves JeÀe leceiee ueiee yewþles nQ~ nce Yetue peeles nQ efJeÀ meerKeves JeÀer JeÀesF& GceÏ veneR nesleer, nce Yetue peeles nQ efJeÀ nceW efJeÀmeer JeÀes meodieg© ³ee yeesue®eeue JeÀer Yee<ee ceW JeÀnW lees ``DeeoMe&'' yeveevee nw leeefJeÀ nceejer jen Ghe³eesieer Skeb

mebHeeokeÀer³e

ef®evleve

leerjLe vene³es SJeÀ HeÀue, meble efceues HeÀue ®eej

meodieg© efceues Deveble HeÀue, JeÀnle JeÀyeerj efke®eej

f f f f

meeLe&JeÀ yeves~ nceejer S®eDeej veerefle³eeb Yeer Ssmeer nQ efJeÀ nce oesnjeke mes veneR ye®e heeles~ FmeJeÀe JeÀejCe nw efJeÀ meodieg© ³ee DeeoMe& yeej‚yeej nceejer JeÀcepeesefj³eeW hej ®eesì JeÀjles ngS nceW mebkeejvee ®eenlee nw, efveKeejvee ®eenlee nw~ nceW ³es ®eesìW Deenle JeÀjleer nQ~ Je̳eeWefJeÀ nce efMe<³e veneR yevevee ®eenles, nce ieg©

yevevee ®eenles nQ~ veerefle³eeW JeÀer meefKle³eeb nceW menve veneR nesleer~ nce me#ecelee JesÀ kence ceW ner yeves jnvee

®eenles nQ Deewj Yetue peeles nwb efJeÀ‚

``ieg© JegÀcnej efMe<e JegbÀYe nw, ieefæ{ ieefæ{ JeÀeæ{s Keesì

``Deblej neLe menej os, yeenj ceejs ®eesì'' ~~

Devegef®evleve

ieg© yevevee ieuele veneR nw, hejbleg ieg© yeveves JesÀ efue³es Gve leceece JeÀmeewefì³eeW mes iegpejvee neslee nw efpevnW nce veJeÀejvee ®eenles nQ~ nce Deheveer ³ee$ee peneb mes Megª JeÀjles nQ, kener meceeHle Yeer JeÀjvee ®eenles nQ ‚ meerefæ{³eeb JeÀewve ®eæ{s~ hejbleg efpevneWves meerefæ{³eeb ®eæ{er, kes Fefleneme yeve ie³es Je̳eeWefJeÀ kes jen yeveeves keeues nesles nQ ‚ GveJeÀer ieeLee nesleer nw~ Fmeer Yeekevee JeÀes mecePeles ngS nceves Fme heef$eJeÀe ceW SJeÀ ve³es mlecYe JeÀer Meg©Deele JeÀer nw pees nceW Yeejleer³e yeQefkebÀie JesÀ Fefleneme mes pees[]siee~ pewmee efJeÀ nce peeveles nQ ‚ nj yeQJeÀ JeÀer Deheveer SJeÀ JeÀneveer nw Deewj ³ener JeÀneveer nceW Dekeiele JeÀje³esieer Gme yeQJeÀ JesÀ ``Deleerle mes Deepe leJeÀ''~ Fme mlecYe JeÀe DeejbYe nce keÀj jns nQ ‚ yejmeeW hegjeves yeQJeÀ Fueeneyeeo yeQJeÀ JeÀer ieeLee mes~ ³en mlecYe heeþJeÀeW JesÀ efueS jes®eJeÀ nesves JesÀ meeLe‚meeLe %eevekeOe&JeÀ Yeer efmeà nesiee Ssmeer nceejer OeejCee nw~ neb, ef®ej heefjef®ele mlecYe ‚ mee#eelJeÀej lees nw ner, efpemeceW Fme yeej DeeheJeÀer cegueeJeÀele nesieer Fueeneyeeo yeQJeÀ JesÀ DeO³e#e Skeb ÒeyebOe efveosMeJeÀ Þeer pes.heer.ogDee mes~ nce heef$eJeÀe JeÀes DeeheJesÀ efue³es Ghe³eesieer Skeb meeLe&JeÀ yeveeves JesÀ efue³es YejmeJeÀ Òe³eeme JeÀjles jns nQ Deewj DeeMee JeÀjles jns nQ efJeÀ DeeheJeÀer Òeefleef¬eÀ³eeSb Deewj megPeeke nceW ueieeleej Òesefjle JeÀjles jnWies~

Òeleer#ee ceW, Demleg

meeoj,

([e@. Heg<HekegÀceej Mecee&)

Devegef®ebleve ~

yeQefkebÀie ef®ebleve-Devegef®ebleve peveJejer-petve 2010 DebkeÀ ÒeeHle ngDee~ mebHeeokeÀer³e kesÀ ef®ebleve ceW ``yeQefkebÀie ceW nce oesnjs mlej Hej keÀe³e& keÀjles nQ, SkeÀ lejHeÀ lees meceepe ³ee pevelee nesleer nw, Deewj otmejer lejHeÀ nceeje DeHevee keÀe³ee&ue³eerve meceepe~'' SkeÀ veJeerve DeJeOeejCee keÀes ¢ef<ìiees®ej keÀjlee nw~ Þeer ìer. JeeF&. ÒeYeg keÀe mee#eelkeÀej GHe³eesieer SJeb ceeie&oMe&keÀ nw~ Fme DebkeÀ kesÀ meYeer DeeuesKe GHe³eesieer SJeb meejieefYe&le nQ, Fme ¢ef<ì mes ³en DebkeÀ mebûenCeer³e nw~

SmeesefmeSMeve Dee@HeÀ efyepevesme keÀc³etefvekesÀìme& Dee@HeÀ Fbef[³ee (SyeermeerDeeF&) Üeje yeQefkebÀie ef®ebleve-Devegef®ebleve keÀes 49 JeW Jeeef<e&keÀ HegjmkeÀej ceW ``Yeejleer³e Yee<ee kesÀ ÒekeÀeMeve ÞesCeer'' kesÀ Debleie&le Hegjmke=Àle efkeÀ³ee peevee, ieewjJe keÀer yeele nw~ Fmemes yeQefkebÀie ef®ebleve- Devegef®ebleve keÀe cenlJe, GHe³eesefielee SJeb ueeskeÀefÒe³elee ¢ef<ìiees®ej nesleer nw~ De®ís mebHeeove SJeb ÒekeÀeMeve kesÀ efueS yeOeeF& mJeerkeÀejW~

Hegveë MegYekeÀeceveeDeeW, yeOeeF& SJeb meeOegJeeo kesÀ meeLe...

z

meblees<e ÞeerJeemleJe

³etefve³eve yeQkeÀ Dee@HeÀ Fbef[³ee, YeesHeeue

``yeQefkebÀie ef®ebleve-Devegef®ebleve'' keÀe DekeÌletyejöefomebyej 2009 DebkeÀ Heæ{ves keÀes efceuee~ efJeMJeJ³eeHeer DeeefLe&keÀ mebkeÀì efJeMes<eebkeÀ ceW meYeer uesKekeÀeW ves ienve ef®evleve ceveve keÀjkesÀ ceboer kesÀ keÀejCeeW, ÒeYeeJeeW Fl³eeefo keÀe efJemle=le JeCe&ve Hetjer jes®ekeÀlee kesÀ meeLe HeeþkeÀeW kesÀ meeceves jKee~ kegÀue efceueekeÀj DebkeÀ mebûenCe ³eesi³e nw efpemes Je<ees¥ yeeo Yeer keÀesF& efvekeÀeue keÀj Heæ{siee lees DeJeM³e ner DeeefLe&keÀ peiele keÀer Fme cenlJeHetCe& $eemeoer mes ªyeª nesiee leLee pees Deeves Jeeues mece³e kesÀ efue³es Òel³e#eöDeÒel³e#e ªHe mes SkeÀ efMe#ekeÀ keÀer YetefcekeÀe efveYee³esiee~

z

DeeMee Ke$eer

jesnlekeÀ (nefj³eeCee)

DeeHekesÀ yeQkeÀ keÀer megvojDeewj Òeefleef<þle Heef$ekeÀe `yeQefkebÀie ef®ebleve-Devegef®ebleve' keÀe peveJejer-petve, 2010 DebkeÀ efceuee~

Oev³eJeeo~ ³en DebkeÀ Yeer megvoj yevee nw~ FmekeÀe cegêCe leLee meepe-meppee Henues keÀer lejn ner DeekeÀ<e&keÀ Deewj meg©ef®eHetCe& ueieer~ DeHeves mecHeeokeÀer³e ceW DeeHeves Heef$ekeÀe kesÀ GÎsM³e Hej De®íe ÒekeÀeMe [euee nw Deewj ef®ebleve leLee Devegef®ebleve oesveeW keÀer DeeJeM³ekeÀlee yeleeF& nw~ mebkeÀefuele meeceûeer jes®ekeÀ Deewj %eeveJeOe&keÀ nw ~ [e@. jceekeÀeble Mecee&

keÀe uesKe `ÒeyevOeve Deewj Dee³eespevee' leLee Þeer [er. kesÀ.

efceÊeue keÀe uesKe `yeQefkebÀie mesJeeSb-ûeenkeÀeW keÀer yeæ{leer DeHes#eeSb' cegPes efJeMes<e ªHe mes De®ís ueies~

z

ke=À<Ce kegÀceej ûeesJej

HetJe& meef®eJe mebmeoer³e jepeYee<ee meefceefle, veF& efouuee

r

yeQefkeÀie-ef®evleve Devegef®ebleve keÀe DekeÌletyej-efomebyej 2009 DebkeÀ Heæ{ves keÀe ceewkeÀe ÒeeHle ngDee~ Oev³eJeeo~

Heef$ekeÀe ceW meefcceefuele meYeer uesKe yengle ner G®®ekeÀesefì,

%eeveJeOe&keÀ, ªef®ekeÀj, GHe³eesieer SJeb veJeervelece efJe<e³eeW mes mebyebefOele nQ~ cegPes Heef$ekeÀe ceW ÒekeÀeefMele efvecveefueefKele uesKe yengle ner De®ís ueies~

1. DeeefLe&keÀ ceboer-efJeJes®eveelcekeÀ Heefj®e³e-[e@.

jceekeÀeble Mecee&~ DeeHeves DeeefLe&keÀ ceboer kesÀ nj Henuet keÀes efJemle=le ªHe ceW mHe<ì efkeÀ³ee nw Deewj ceboer kesÀ Fme oewj mes Gyejves Hej Yeer ÒekeÀeMe [euee nw pees Jele&ceeve keÀer ¢ef<ì mes yengle ner meìerkeÀ nw~

2. ceboer kesÀ meeceeefpekeÀ-DeeefLe&keÀ ÒeYeeJe-[e@ megjsMe kegÀceej~

DeeHeves ceboer kesÀ ÒeYeeJeeW kesÀ yeejs ceW yelee³ee nw~ neB, ³en yeele

efyeukegÀue mener nw efkeÀ Yeejle JewefMJekeÀ efJelleer³e mebkeÀì mes ve lees Deítlee nw ve megjef#ele~ efveefM®ele ªHe mes FmekesÀ ÒeYeeJe mes ye®eves kesÀ efueS kegÀí GHee³e {tBæ{ves DeJeM³e neWies~

3. Deye lekeÀ keÀer DeeefLe&keÀ cebefo³eeB Deewj GYejlee efJeMJe- [e@ jepeerJe kegÀceej efmevne~ ceboer kesÀ oewj keÀer efmLeefle mes Heefj®e³e kesÀ meeLe-SsefleneefmekeÀ HeefjÒes#³e ceW ceboer Deewj legueveelcekeÀ meceer#ee keÀjles ngS GmekeÀer mebYeeJevee kesÀ keÀejCeeW keÀes Gpeeiej efkeÀ³ee nw~

jepeYee<ee efnboer ceW Fme efJeMes<eebkeÀ kesÀ DevegªHe yengle meejs uesKe ÒekeÀeefMele keÀjves kesÀ efueS mecemle mebHeeokeÀ ceb[ue keÀes yeOeeF³eeB~

z

peieoerMe ®evê

Jeefj<þ ÒeyebOekeÀ (jepeYee<ee) Fbef[³eve DeesJejmeerpe yeQkeÀ DeeHekesÀ Üeje ÒekeÀeefMele yeQefkebÀie ef®ebleve-Devegef®ebleve, (yeQefkebÀie Hej J³eeJemeeef³ekeÀ peve&ue) SkeÀ cenlJeHetCe& yeQefkebÀie peve&ue nw~ efpemekeÀer ÒecegKe efJeMes<elee nw efkeÀ FmeceW osMe kesÀ efkeÀmeer Jeefj<þ efJeÜeve keÀe mee#eelkeÀej ÒeejcYe ceW ner neslee nw, efpemekesÀ ceeO³ece mes ³egJee Heeræ{er keÀes DeHeves Üeje efveOee&efjle ue#³e lekeÀ Heng®eves ceW DeefYeÒesjCee efceueleer nw leLee meeLe ner meeLe efkeÀmeer efJeMes<e efJe<e³e Hej DevegYeJeer efJeÜeveeW Üeje ÒekeÀeefMele uesKe nesles nQ efpevekesÀ ceeO³ece mes Gme efJe<e³e kesÀ yeejs ceW meceûe peevekeÀejer ÒeeHle keÀjvee Deemeeve neslee nw~

z

oerHekeÀ kegÀceej Heg$e Þeer JesoÒekeÀeMe

MeesOeíe$e-JeeefCep³e efJeYeeie cesjþ keÀe@uespe, cesjþ (³et. Heer.) yeQefkebÀie ef®ebleve-Devegef®ebleve keÀe peveJejer-petve 2010 meb³egÊeÀebkeÀ ÒeeHle ngDee~ meJe&ÒeLece Oev³eJeeo %eeefHele keÀjvee

®eentBiee efkeÀ DeeHeves cegPes cesjs Üeje Òesef<ele F&-cesue kesÀ DeeOeej Hej Heef$ekeÀe HeefjJeej keÀe meom³e yevee³ee~

meb³egÊeÀebkeÀ kesÀ mecHeeokeÀer³e ceW efkeÀ³ee ie³ee Devegef®ebleve SkeÀoce meìerkeÀ ueiee ``Yeejle SkeÀ Ssmee osMe nw peneB nce

ÒeeceeefCekeÀ ef®ebleve osKe mekeÀles nQ, cenmetme keÀj mekeÀles nQ, Heæ{ mekeÀles nQ, megve mekeÀles nQ, mecePe mekeÀles nQ-Hejvleg nceejer keÀcepeesjer nw `Devegef®ebleve'~ Heef$ekeÀe ceW DeesefjSbìue yeQkeÀ Dee@]HeÀ keÀe@ceme& kesÀ DeO³e#e Je ÒeyebOe efveosMekeÀ Þeer ìer.

JeeF&. ÒeYeg mes cegueekeÀele yengle ÒesjCeeoe³ekeÀ ueieer~ Dev³e DeeuesKe ³eLee `ÒeyebOeve Deewj Dee³eespevee', yeQefkebÀie mesJeeSB - ûeenkeÀeW keÀer yeæ{leer DeHes#eeSb, `FOej-GOej mes', `$eÝCe ÒeefleYetefle³eeb ë yee@v[ Deewj ef[yeW®ej' %eeveJeOe&keÀ lees Les ner meeLe ner GvekeÀe ÒemlegleerkeÀjCe Del³eble mejue Je ©ef®ekeÀj ueiee~

Heef$ekeÀe kesÀ Fme DebkeÀ kesÀ efueS DeeHekeÀes leLee DeeHekeÀer Hetjer ìerce keÀes yengle-yengle yeOeeF³eeB~

z

Òesce efmebn Jecee&

Jeefj<þ ÒeyebOekeÀ vece&oe ceeueJee ûeeceerCe yeQkeÀ ÒeOeeve keÀe³ee&ue³e, Fboewj (ce. Òe.)

``yeQefkebÀie ef®ebleve Devegef®ebleve'' keÀe peveJejer-petve 10 keÀe meb³egkeÌleebkeÀ osKee~ Henueer yeej ner Fme Heef$ekeÀe keÀes Heæ{ves keÀe meewYeei³e ÒeeHle ngDee~ yeQefkebÀie Hej J³eeJemeeef³ekeÀ peiele mes pegæ[s meYeer DeeuesKe Je Dev³e j®eveeSb Del³evle %eeveJeOe&keÀ Je ªef®ekeÀj ueieeR~ Heef$ekeÀe keÀe efve³eefcele Jee®eve keÀjves keÀer GlkebÀþe yeveer ngF& nw, Deleë Heef$ekeÀe efve³eefcele ªHe mes Yespeves keÀe keÀ<ì keÀjW~

z

jcesMe®evê keÀvee&Jeì

Gppewve (ce. Òe.)

³etB lees Heef$ekeÀe kesÀ meYeer }sKe Je peevekeÀeefj³eeB }eYekeÀejer nQ efkeÀvleg meHeÀ} yeQkeÀj kesÀ ef}³es Hewμeve Deewj keÀcHewMeve keÀe nesvee pe©jer...(mee#eelkeÀej). `yeQefkebÀie mesJee³eWöûeenkeÀeW keÀer yeæ{leer DeHes#ee³eW' SJeb yeQkeÀ SM³eesjWme ë yeeOee³eW Deewj meceeOeeve Del³evle ÒesjkeÀ }ies~

z

jece ceesnve iegHle

ueKeerceHegj (Keerjer)

mece³e ‚ ÒeyebOeve

^zzzzz JeÀe]peer cegncceo F&mee mene³ekeÀ ceneHe´yebOeJeÀ Yeejleer³e efj]peke& yeQJeÀ, keÀesuekeÀelee ieles MeesJeÀes JeÀle&k³ees Yeefke<³eb vewke ef®evle³esle

kele&ceevesve JeÀeuesve kele&vles efn efke®e#eCee:

(®eeCeJe̳e veerefle)

`pees yeerle ie³ee (Yetle) GmeJeÀe og:Ke JeÀjvee "erJeÀ veneR nw Deewj pees DeYeer leJeÀ Dee³ee ner veneR nw (Yeefke<³e) GmeJeÀer eE®elee JeÀjves JeÀer DeekeM³eJeÀlee veneR, JesÀkeue kele&ceeve ner cenlkehetCe& nw, Dele:

kele&ceeve hej yegefà JeWÀefêle JeÀjveer ®eeefnS~ pees Ssmee JeÀjles nQ kes efveeqM®ele ner yegefàceeve nQ~'

³en veerefle mebosMe mece³e JeÀe mebJesÀle oslee nw~ mece³e Je̳ee nw? mece³e SJeÀ ieefle nw, efveyee&Oe ieefle~ mece³e ves mebhetCe&

yeÏïeeC[ JeÀes Deheveer heefjefOe ceW ues jKee nw~ ³es meY³eleeSb yeoue oslee nw, mebmJe=Àefle³eeW hej Demej [euelee nw, Dee®eej‚efke®eej, peerkeve Mewefue³eeW, efkeMkeemeeW, hejbhejeDeeW, efke®eejOeejeDeeW JeÀes leyoerue JeÀj oslee

nw~ YeewieesefueJeÀ veJeÌMes mece³e le³e JeÀjlee nw, YetJebÀhe, metveeceer, GVeefle‚Dekeveefle, GlLeeve‚heleve Deewj mebpeesS mkeHve JeÀes meeJeÀej JeÀjlee nw~ k³eeqJeÌle, meceepe, Òeef¬eÀ³eeSb, ceMeerveW, GÐeesie, mebie"ve, mebmLeeSb, osMe‚efkeosMe Deewj ceveg<³e JesÀ Mejerj ceW ®eueleer meebmeW keJeÌle JesÀ DeOeerve nQ~ mece³e ®esnjs yeoue oslee nw, ye®eheve,

³egkeekemLee Deewj yegæ{ehes JeÀer Pegefj&³eeb mece³e JeÀe DeeF&vee nQ~ mece³e meye hej Yeejer nw, mece³e mes hejs JegÀí Yeer veneR nw~ Je̳ee nce mece³e JeÀe ÒeyebOeve JeÀj meJeÀles nQ?

mece³e‚ÒeyebOeve JeÀer heefjYee<ee

mece³e‚ÒeyebOeve JeÀe meeceev³e DeLe& nw mece³e JeÀes yeebOevee ³ee efve³ebef$ele JeÀjvee~ otmejs MeyoeW ceW Fmes mece³e‚heeyeboer Yeer JeÀnles nQ, DeLee&led mece³e JeÀes JewÀo JeÀj uesvee~ meeceev³ele³ee JewÀo ³ee efve³ebef$ele Gmes efJeÀ³ee peelee nw pees cetle& nes, pees efoKeeF& os~ ®etbefJeÀ mece³e Decetle& nw FmeefueS Fmes yeboer yeveevee ³ee FmeJeÀe meerceebJeÀve mebYeke

veneR nw~ me=efä Deewj mece³e JesÀ ieYe& ceW k³eeqJeÌle JeÀer meÊee mekeexheefj ªhe mes efkeÐeceeve nw FmeefueS mece³e‚ÒeyebOeve JeÀe DeeMe³e kemlegle:

mece³e JesÀ Devegmeej k³eeqJeÌle‚ÒeyebOeve mes nw~ k³eeqJeÌle JeÀe mebhetCe&

peerkeve ner mece³e nw~ mece³e JeÀe DeeYeeme Ieæ[er mes neslee nw, efove Deewj jele mes neslee nw~ Ieæ[er DeyeeOe ieefle mes ®eueles jnves JeÀer heeyebo nw~ met³e& JesÀ Go³e‚Demle nesves mes efove Deewj jele mebheVe nesles nQ~ ³eefo met³e& Deheveer Fme ef¬eÀ³ee JeÀe heeyebo ve nes lees mebmeej ceW Ieefìle nesves keeues heefjkele&veeW JeÀer JeÀuhevee menpe ner JeÀer pee meJeÀleer nw~ ³eefo ÒeJe=Àefle Deheves GmetueeW JeÀer heeyebo nw lees ceveg<³e Je̳eeW veneR~ ³ener lees Deblej nw me=efä‚efvecee&lee Deewj ceveg<³e ceW~

mece³e JeÀes veä nesves mes ye®eevee, mece³e JeÀe og©he³eesie ìeuevee, mece³e JeÀe Ghe³eesie meJeÀejelceJeÀ {bie mes JeÀjvee ner mece³e‚ÒeyebOeve nw~

JeÀe³ee&ue³eerve mebmJe=Àefle ceW mece³e‚ÒeyebOeve JeÀes DeeefLe&JeÀ

¢efäJeÀesCe mes ceehee peelee nw~

mece³e JesÀ cegK³ele: leerve ®ejCe nesles nQ :

Yetle : pevce mes Deye leJeÀ JeÀe mece³e efpemes peer efue³ee ie³ee DeLee&led yeerlee ngDee JeÀue~

kele&ceeve :efpeme mece³e ceW nce nQ, efpemes peer jns nQ, efpemeceW JegÀí JeÀj jns nQ~

Yeefke<³e :Deye mes ce=l³eg leJeÀ JeÀe mece³e, efpemes DeYeer efpe³ee peevee nw DeLee&led Deeves keeuee JeÀue~

peerkeve JeÀe DeejcYe kele&ceeve mes neslee nw Deewj Yeefke<³e JeÀer Deesj yeæ{lee ®euee peelee nw~ pewmes‚pewmes Deleerle yeæ[e neslee peelee nw Yeefke<³e íesìe neslee peelee nw~ kele&ceeve ner mekeexÊece nw Je̳eeWefJeÀ Deleerle Deewj Yeefke<³e oesveeW kele&ceeve JeÀer JeÀesKe mes pevce uesles nQ~

nceeje kele&ceeve ner ken Yeefke<³e nw efpemeJeÀe efvecee&Ce nceves JeÀue peerkeve JeÀe DeejcYe kele&ceeve mes neslee nw Deewj

Yeefke<³e JeÀer Deesj yeæ{lee ®euee peelee nw~

pewmes‚pewmes Deleerle yeæ[e neslee peelee nw Yeefke<³e íesìe neslee peelee nw~ kele&ceeve ner mekeexÊece nw Je̳eeWefJeÀ Deleerle Deewj Yeefke<³e oesveeW kele&ceeve JeÀer JeÀesKe mes pevce uesles nQ~ nceeje kele&ceeve ner ken Yeefke<³e nw efpemeJeÀe efvecee&Ce nceves JeÀue efJeÀ³ee Lee~ ³ener mebhetCe& peerkeve JeÀe ¬eÀce nw~

efJeÀ³ee Lee~ ³ener mebhetCe& peerkeve JeÀe ¬eÀce nw~ mece³e Debleefj#e ceb[ue JeÀer lejn jnm³ece³e nw~ ³en mebYeke veneR nw efJeÀ Deepe JeÀes k³eleerle nesves mes jesJeÀe pee meJesÀ eEJeÀleg ³en mebYeke nw efJeÀ Deepe JeÀes Keesves mes ye®ee efue³ee peeS~ efke®eejJeÀeW, oeMe&efveJeÀeW, eE®eleJeÀeW ves mece³e‚ÒeyebOeve JeÀes JeÀF& ÒeJeÀej mes heefjYeeef<ele efJeÀ³ee nw :

Heer. SHeÀ. [£JeÀj JesÀ Devegmeej ``mece³e SJeÀ ogue&Ye mebmeeOeve nw peye leJeÀ nce FmeJeÀe ÒeyebOe veneR JeÀjles leye leJeÀ JeÀesF&

Yeer kemleg k³ekeeqmLele veneR nes meJeÀleer nw~''

yeWpeeefceve HeQ´ÀJeÀefueve JeÀe cele nw, `mece³e ner Oeve nw~' efue³eve S. [QJeÀes mece³e‚ÒeyebOeve JeÀer efkemle=le heefjYee<ee osles ngS efueKeles nQ, `Yeiekeeve nceceW mes Òel³esJeÀ JeÀes YeewefleJeÀ Deewj DeeO³eeeqlceJeÀ oesveeW ÒeJeÀej JesÀ ue#³e neefmeue JeÀjves JesÀ efueS Òeefleke<e& meerefcele Iebìs oslee nw~ ³es Iebìs ken ¬eÀce mes efove‚Òeefleefove, cenerves‚oj‚cenerves oslee nw~ veä JeÀj efo³es peeves hej ve kes ogyeeje efoS peeles nQ Deewj ve ner ueewìeS peeles nQ~ Deceerj nes ³ee iejerye, pekeeve nes ³ee yetæ{e njsJeÀ JeÀes Yeiekeeve yejeyej mece³e oslee nw~ pees Yeer meHeÀueleeSb nce Fme peerkeve ceW neefmeue JeÀjles nQ kes Yeiekeeve JeÀer Fme Decetu³e osve‚mece³e JesÀ Ghe³eesie hej ner efveYe&j JeÀjleer nQ~

[yu³et Lee@ceme heesì&j JesÀ Devegmeej, `mece³e ner peerkeve nw, peerkeve ner mece³e nw, mece³e veä JeÀjvee peerkeve veä JeÀjves JesÀ meceeve nw, mece³e JeÀe efve³eb$eCe JeÀerefpeS DeeheJeÀe Deheves peerkeve hej efve³eb$eCe nesiee~'

cesefjue F. [ieueeme efueKeles nQ, `efpeme ªhe ceW Deehe mece³e efyeleeles nQ kener ³en efveOee&efjle JeÀjlee nw efJeÀ Deehe peerkeve JewÀmes k³eleerle JeÀjles nQ ‚ Deewj ³ener le³e JeÀjlee nw efJeÀ Deehe Je̳ee nQ~ JeÀue, Deepe mes Fme ÒeJeÀej mebyeà nw efpeme ÒeJeÀej mes Deepe JeÀue mes mebyeà neslee nw~'

mece³e‚ÒeyebOeve cegK³ele³ee oes mlejeW hej efJeÀ³ee peelee nw : 1. Iej ceW mece³e‚ÒeyebOeve

2. JeÀe³ee&ue³e ceW mece³e‚ÒeyebOeve

1. Iej ceW mece³e‚ÒeyebOeve : mece³e‚ÒeyebOeve JeÀe ÒeejbYe Iej mes

neslee nw~ ³eneR mes k³eefÊeÀ GmetueeW JeÀe heeyebo yevelee nw~ osKeves ceW Del³eble ceecetueer Deewj íesìs JeÀe³eeX mes ner mece³e JeÀe yesnlej Fmlesceeue efJeÀ³ee peelee nw~ megyen JeÀer henueer efJeÀjCe mes uesJeÀj jeef$e meesves leJeÀ JeÀe pees Yeer mece³e Iej hej k³eleerle neslee nw GmeJeÀe efkekesJeÀhetCe& Ghe³eesie DeekeM³eJeÀ nw~ k³eefÊeÀ JesÀ efueS ³en efveeqM®ele JeÀjvee DeekeM³eJeÀ nw efJeÀ ‚ megyen efJeÀleves yepes meesJeÀj G"vee nw, mewj‚k³ee³eece‚hetpee‚De®e&vee ceW efJeÀlevee mece³e os, mecee®eejhe$e heæ{ves, mveeve JeÀjves, [£seEmeie ìsyeue JesÀ meeceves, ®ee³e‚veeMlee JesÀ efueS efJeÀlevee mece³e efo³ee peeS, megyen ìer.keer. efJeÀleveer osj osKee peeS, Iej mes JeÀe³ee&ue³e/JeÀe³e&mLeue JesÀ efueS mece³eevegmeej efveJeÀuee peeS ³ee efkeuebye mes, Iej mes efveJeÀueves mes henues hetjs efove JesÀ JeÀe³eeX hej efke®eej efJeÀ³ee peeS, Meece JeÀes Iej mece³e hej DeeS ³ee efkeuebye mes, jele JeÀe Yeespeve efJeÀleves yepes efJeÀ³ee peeS, efJeÀleves yepes mees³ee peeS Fl³eeefo~ ³es kes JeÀe³e& nQ pees k³eeqJeÌle JeÀes Òeefleefove JeÀjves heæ[les nQ~ Fve JeÀe³eeX JesÀ efueS mece³e JeÀe Deeyebìve peªjer nw~ Fmeer mes peerkeve ceW meb³ece hewoe neslee nw~ Deelce‚DevegMeemeve k³eefÊeÀ JeÀe mece³e veä nesves mes ye®eelee nw~

2. JeÀe³ee&ue³e ceW mece³e‚ÒeyebOeve : mece³e‚ÒeyebOeve JeÀer efpeleveer Yeer k³eeK³eeSb efkeJeÀefmele ngF& nQ GveceW Ssmes cetueYetle ÒeMve G"eS ieS nQ efpeveJeÀe meerOee mebyebOe mebmLee, mebie"ve ³ee k³eefÊeÀ mes nw~ Gve eEyeogDeeW JeÀes mecesìe peeS lees JeÀF& cenlkehetCe& leL³e meeceves Deeles nQ pewmes ‚ Deehe JeÀe³ee&ue³e mece³e hej Deeles nQ ³ee veneR, JeÀe³ee&ue³e hengb®eves hej Je̳ee k³eefÊeÀiele JeÀe³e& henues JeÀjles nQ, JeÀe³ee&ue³e JesÀ JeÀe³eeX JeÀer ÒeeLeefceJeÀleeSb le³e nQ ³ee veneR, Je̳ee DeOeervemLe mìeHeÀ JeÀes yeej‚yeej Deheves heeme yegueeles nQ, Je̳ee otmejs JesÀ mece³e JeÀe O³eeve jKeles nQ, ceeceues JeÀes meguePeeves JesÀ yepee³e GuePee osles nQ, DeOeervemLe mìeHeÀ DeeheJesÀ meeLe ÒemeVe ceve mes JeÀece JeÀjles nQ ³ee veneR, Je̳ee Deehe heo JeÀer MeefÊeÀ efoKeeJeÀj JeÀece JeÀjkeeles nQ, Je̳ee Deehe mke³eb leveeke ceW JeÀece JeÀjles nQ, DeefOeJeÀebMe mece³e otmejeW JeÀer Deeuees®evee JeÀjles nQ Deewj megKe JeÀe DevegYeke JeÀjles nQ, JeÀe³eeX JeÀes uebefyele jKevee hemebo JeÀjles nQ, JeÀe³e&

DeOetje íesæ[les nQ ³ee Iej ues peeles nQ, JeÀ"esj yeveves JeÀe efoKeekee JeÀjles nQ, DeefOeJeÀebMe JeÀe³e& mke³eb JeÀjles nQ ³ee otmejeW mes JeÀjkeeles nQ, ceeceues hej MeerIe´/osj mes efveCe&³e uesles nQ, Dev³e meeefLe³eeW mes hejeceMe& JeÀjles nQ ³ee veneR, ìerce Yeekevee JesÀ lenle JeÀece JeÀjles nQ, DeefOeJeÀ mece³e JeÀe³ee&ue³e ceW DeKeyeej heæ{les nQ, yew"JeÀeW ceW efkeuebye mes hengB®eles nQ Deewj yew"JeWÀ osj mes meceehle JeÀjles nQ, ûeenJeÀeW/

DeeieblegJeÀeW mes efJeÀme lejn k³ekenej JeÀjles nQ, JeÀe³ee&ue³e mece³e meceeefhle hej JeÀe³eeX JeÀe pee³epee uesles nQ ³ee veneR, JeÀe³e& ceW DeeheJeÀer

©ef®e efJeÀleveer nw Fl³eeefo~ ³es JeÀe³ee&ue³e heefjkesMe JesÀ kes k³eekeneefjJeÀ henuet nQ efpeve hej O³eeve efoS efyevee mebmLee JeÀe JeÀe³e&efve<heeove mece³eevegªhe GlJe=Àä veneR nes meJeÀlee~

mebmLee ³ee mebie"ve JesÀ meele ÒecegKe mebmeeOeve nesles nQ ‚ k³eefÊeÀ, Oeve, ceMeerve, ceeue, heàefle, yee]peej, efceveì~ FveceW meyemes DeefOeJeÀ cenlkehetCe& efceveì nw pees mece³e JeÀes Fbefiele JeÀjlee nw~

mece³e ogue&Ye mebmeeOeve nw~

mece³e JeÀe mkeªhe : mece³e efyevee ©JesÀ DeyeeOe ieefle mes ®euelee jnlee nw, FmeJeÀe ve lees JeÀesF& ªhe nw, ve efoKeeF& oslee nw Deewj ve ner Fmes heJeÀæ[e pee meJeÀlee nw~ efove Deewj jele ¬eÀceevegmeej mece³e yeerleves JeÀe DeeYeeme osles nQ, mke³eb JeÀer hegvejeke=efÊe JeÀjles nQ eEJeÀleg Dee³eg nceW efove, cenerves Skeb ke<e& JesÀ ªhe ceW yeerleleer meer ueieleer nw~

mece³e JesÀ mkeªhe JeÀe efveOee&jCe veneR efJeÀ³ee pee meJeÀlee Deefheleg ³en heefjeqmLeefle³eeW JeÀe me=peve JeÀjlee nw efpemes DevesJeÀ ÒeJeÀej mes k³eÊeÀ efJeÀ³ee ie³ee nw~ pewmes ‚ mece³e yeuekeeve neslee nw, ceveg<³e heefjeqmLeefle³eeW JeÀe oeme neslee nw, mece³e ueewìJeÀj veneR Deelee, mece³e Kejeye ®eue jne nw, mece³e meyemes yeæ[e efMe#eJeÀ nw, mece³e nj peKce JeÀes Yej oslee nw, mece³e‚mece³e JeÀer yeele nw, cesje Yeer JeÀYeer mece³e DeeSiee, GHeÀ ! Je̳ee mece³e Dee ie³ee nw, mece³e Deeves hej ieOes JeÀes Yeer yeehe JeÀnvee heæ[lee nw, mece³e efJeÀmeer JeÀer Òeleer#ee veneR JeÀjlee~ mece³e JesÀ FvneR ìgJeÀæ[eW JeÀes GmeJeÀe mkeªhe ceevee peelee nw~ FmeJeÀer JeÀesF& MeJeÌue ke metjle ve nesles ngS Yeer JeÀesF& Yeer Fmemes jefnle vener nw~ FmeefueS JeÀue JesÀ efkeJeÀeme JesÀ efueS Deepe JeÀe efvekesMe JeÀjves JesÀ efueS lew³eej jnW~

mece³e JeÀer efkeMes<elee : nceeje Deeqmlelke mece³e JesÀ JeÀejCe nw~ mece³e JeÀer meyemes yeæ[er efkeMes<elee ³en nw efJeÀ ³en nw~ meYeer JesÀ Òeefle meceeve Deewj efve<he#e~ mece³e JeÀer leerve ÒecegKe efkeMes<eleeSb nQ‚

i) DemebûenCeer³e : mece³e JeÀes mebûeefnle ³ee Yeb[eefjle veneR efJeÀ³ee pee meJeÀlee~ pees yeerle ie³ee mees yeerle ie³ee~ ve lees FmeJeÀer S[keebme yegeEJeÀie nesleer nw Deewj ve ner Fmes eflepeesjer ceW veJeÀoer JeÀer Yeebefle jKee pee meJeÀlee nw~

ii) DenmleeblejCeer³e : mece³e JesÀ DeYeeke ceW meejs meeOeve k³eLe&

nQ~ k³eefÊeÀ³eeW JesÀ mece³e JeÀes hejmhej yeouee veneR pee meJeÀlee~

k³eefÊeÀ JeÀe mke³eb JeÀe mece³e GmeJeÀe Dehevee nw, pees #eCe Gmes peervee nw Gmes JeÀesF& Deewj veneR peer meJeÀlee~ peerkeve JeÀer meebmeW otmejs k³eefÊeÀ JeÀes veneR oer pee meJeÀleeR~

iii) Dekeehemeer³e : yeerlee mece³e JeÀYeer keeheme veneR uee³ee pee meJeÀlee~ efpeme ÒeJeÀej mes ye®eheve ogyeeje veneR Òeehle efJeÀ³ee pee meJeÀlee Gmeer ÒeJeÀej mes mece³e JeÀer megF& JeÀes Gueìer efoMee ceW veneR Iegcee³ee pee meJeÀlee~ efJeÀmeer oeMe&efveJeÀ JeÀe JeÀLeve nw ‚ efJeÀ efJeÀmeer veoer JeÀes ogyeeje heej veneR efJeÀ³ee pee meJeÀlee DeLee&led henueer yeej veoer heej JeÀjves hej efpeme heeveer ves DeeheJeÀes mheMe&

efJeÀ³ee Lee otmejer yeej veoer heej JeÀjves hej ken heeveer yengle otj pee

®egJeÀe nesiee, peye heeveer kener veneR lees veoer kener JewÀmes nes meJeÀleer nw~ ieg]peje ngDee mece³e JeÀceeve mes efveJeÀues ngS leerj JesÀ meceeve keeheme veneR ueewì meJeÀlee~ JeÀnekele nw ‚ mece³e efJeÀmeer JeÀer Òeleer#ee veneR JeÀjlee~

oeMe&efveJeÀeW ves kee³egceb[ue JeÀer k³eeK³ee lees JeÀer nw eEJeÀleg mece³e JeÀer k³eeK³ee veneR JeÀj meJesÀ nQ~ mece³e JesÀ meeLe‚meeLe meye JegÀí JeÀjvee mebYeke nw, FmeJesÀ efyevee JegÀí Yeer mebYeke veneR~ Deeves keeueer megyen peerkeve ceW 24 Iebìs Deewj peesæ[ osves JeÀer DeeMee peiee osleer nw~

nj ve³ee efove pees nceW efceuelee nw GmeceW nceW mkeemL³e, Deevebo, Oeve, meeceûeer, Deeoj‚mecceeve meye JegÀí Deefpe&le JeÀjvee nw~

mece³e JeÀer mecePe ³en nw efJeÀ ‚ Deepe JeÀes yeerleves mes jesJeÀ heevee mebYeke veneR nw eEJeÀleg Deepe JeÀes Keesves mes ye®eevee mebYeke nw~

mece³e JeÀe cenlke : JeÀe³eeX JesÀ mebheVe nesves JeÀe Òeyeue JeÀejJeÀ mece³e nw~ mecemle yeoueeke mece³e mes nesles nQ~ mece³e JeÀe kener ìgJeÀæ[e nceeje nes heelee nw efpeme ìgJeÀæ[s JesÀ nce mke³eb mece³e JesÀ nes heeles nQ~ mece³e leìmLe ¢äe nw, meeos JewÀvekeeme JeÀer lejn efpeme hej nce Deheves eEyeye efveefce&le JeÀjles nQ~ Deehe mece³e JesÀ nesFS, mece³e DeeheJeÀe nes peeSiee~ nce pees JegÀí Yeer nQ mece³e JesÀ JeÀejCe nQ~

®eerveer JeÀnekele nw ‚ SJeÀ Fb®e mkeCe& mes SJeÀ Fb®e mece³e veneR Kejeroe pee meJeÀlee~

yeWpeeefceve HeQ´ÀJeÀefueve ves mece³e JesÀ cenlke JeÀes mheä JeÀjles ngS JeÀne nw efJeÀ mece³e ner Oeve nw Je̳eeWefJeÀ mece³e Deewj Oeve oesveeW ner meerefcele nesles nQ~ ³eÐeefhe Oeve yevee³ee pee meJeÀlee nw, eEJeÀleg mece³e

veneR yevee³ee pee meJeÀlee~ FmeerefueS JeÀne nw :‚

yeerlee ngDee JeÀue efvejmle ®esJeÀ nw, Deeves keeuee JeÀue Òee@efcemejer veesì nw,

Deepe veJeÀo veeje³eCe nw, FmeJeÀe Ghe³eesie JeÀerefpeS~

Devee&u[ ye>sì JeÀe cele nw efJeÀ nceejer eE®elee efve³ele Deeceoveer ceW iegpeeje JewÀmes efJeÀ³ee peeS JesÀ yepee³e efve³ele mece³e ceW JewÀmes efpe³ee pee³es nesveer ®eeefnS~ mece³e JeÀer Deehetefle&

efve³eefcele nesles ngS Yeer Òeefleefove nceW meerefcele Iebìs ner efceueles nQ~

mece³e JesÀ cenlke JeÀes Fme ÒeJeÀej k³eÊeÀ efJeÀ³ee ie³ee nw :‚

ke<e& JeÀe cenlke : Gmemes hetefíS pees hejer#ee ceW DevegÊeerCe& nes ie³ee~

cenerves JeÀe cenlke : Gme ceeb mes hetefíS efpemeves ye®®es JeÀes Demece³e pevce efo³ee~

mehleen JeÀe cenlke : meehleeefnJeÀ heef$eJeÀe JesÀ mebheeoJeÀ mes hetefíS~

efove JeÀe cenlke : Gvemes hetefíS pees owefveJeÀ ce]peotjer hej JeÀece JeÀjles nQ~

efceveì JeÀe cenlke : Gme k³eefÊeÀ mes hetefíS efpemeJeÀer ì^sve SJeÀ efceveì henues ítì ieF&~

mesJebÀ[ JeÀe cenlke : Gmemes hetefíS pees ogIe&ìvee ceW yeeue‚yeeue ye®e ie³ee~

efceefue mesJebÀ[ JeÀe cenlke : Gme eqKeueeæ[er mes hetefíS pees DeesuebefheJeÀ ceW mkeCe& heoJeÀ peerleles‚peerleles jn ie³ee~

mece³e JesÀ cenlke JeÀes efvecveefueefKele ¢efäJeÀesCeeW mes jsKeebefJeÀle efJeÀ³ee ie³ee nw :

i) DecesefjJeÀer ¢efäJeÀesCe : Fmes efkeueeefmelee ¢efäJeÀesCe JeÀnles nQ~ DeLee&led mece³e JeÀer hejkeen efJeÀS efyevee GmeJeÀe Ghe³eesie ceveceeves {bie mes JeÀjvee~ mece³e JeÀes Yeesie‚efkeueeme ceW veä JeÀjvee~

ii) HeW´À®e ¢efäJeÀesCe : Fmes megefkeOee ¢efäJeÀesCe JeÀnles nQ~

DeLee&led mece³e JeÀe Ghe³eesie megefkeOeepeveJeÀ lejerJesÀ mes JeÀjvee~ pees mece³e Deejeceosn nes Gmes Fmlesceeue ceW ueevee Mes<e JeÀes íesæ[ osvee~

iii) efye´efìMe ¢efäJeÀesCe : Fmes Ghe³eesefielee ¢efäJeÀesCe JeÀnles

nQ~ DeLee&led mece³e JeÀe hetje‚hetje Ghe³eesie~ FmeJesÀ Debleie&le mece³e JeÀes Del³eefOeJeÀ cenlke efo³ee peelee nw~

Ghe³eg&ÊeÀ ¢efäJeÀesCeeW JesÀ Deueekee SJeÀ Deewj ¢efäJeÀesCe hee³ee peelee nw efpemes Goemeervelee ¢efäJeÀesCe JeÀnles nQ~ FmeJesÀ Debleie&le mece³e JesÀ cenlke JeÀes mecePevee lees otj JeÀer yeele Fmes JesÀkeue veä efJeÀ³ee peelee nw~

mece³e‚ÒeyebOeve JeÀe GÎsM³e : mece³e‚ÒeyebOeve JeÀe GÎsM³e kele&ceeve JeÀer me=peveMeeruelee JeÀes DeefOeJeÀlece meeLe&JeÀlee Òeoeve JeÀjvee nw~ GÎsM³e, Dehesef#ele Yeefke<³eJeÀeueerve heefjeqmLeefle³eeb nQ efpevnW Òeehle JeÀjves nsleg k³eefÊeÀ Òe³eemejle jnlee nw~ mece³e‚ÒeyebOeve JeÀes ue#³e Òeeefhle JeÀe meeOeve ceevee ie³ee nw~ ³en mebie"ve, efve³eespeve Skeb efveCe&³eve JesÀ ceeO³ece mes kele&ceeve JeÀer YetefceJeÀe efveeqM®ele JeÀjlee nw Deewj Yeefke<³e ceW efJeÀmeer efkeefMeä eqmLeefle ceW hengb®eves JeÀer Dehes#ee jKelee nw~ efveOee&efjle mece³e ceW hetke&‚efveOee&efjle ue#³e Òeehle JeÀjvee mece³e‚ÒeyebOeve JeÀe DeYeerä nw~ mece³e JesÀ yesnlej Fmlesceeue JesÀ DeYeeke ceW GÎsM³e ³ee ue#³e Dehevee DeLe& Kees osles nQ~ mece³eyeàlee Skeb JeÀe³e&yeàlee JeÀer heefjCeefle megKeo heefjCeece neslee nw pees GlJe=Àä JeÀe³e&efve<heeove Deewj DeefOeJeÀlece mebYeke Glheeove megefveeqM®ele JeÀjlee nw~ mece³e‚ÒeyebOeve mes DevegMeemeve ceW ke=efà nesleer nw Deewj JeÀe³e& mece³e hej mebheVe nesles nQ~ mece³eyeàlee JeÀes cenelcee JeÀyeerjoemepeer ves Fme ÒeJeÀej jsKeebefJeÀle efJeÀ³ee nw :

keÀeue JeÀjs mees Deepe JeÀj Deepe JeÀjs mees Deye heue ceW hejue³e nesSieer yengefj JeÀjesies JeÀye mewc³etue yeer. ³eebiej JesÀ MeyoeW ceW :

`v³etvelece #eCeeW JeÀe DeefOeJeÀlece Ghe³eesie ner peerkeve peerves JeÀer JeÀuee nw~'

mece³e veä Je̳eeW neslee nw : mece³e efvecveefueefKele JeÀejCeeW mes veä neslee nw :

1. Òe³eespeve JeÀer mheälee JeÀe DeYeeke 2. mkeDevegMeemeve JeÀer JeÀceer 3. DeOeerjlee Deewj efvejeMee 4. Deefle meeceeefpeJeÀlee

5. HetbÀJeÀ‚HetbÀJeÀ JeÀj JeÀoce jKevee

6. mece³e k³eLe& efyeleeves JeÀer Deeole 7. ÒeeLeefceJeÀleeDeeW JeÀe DeYeeke 8. YetefceJeÀe JeÀer Demheälee 9. ieuele hejbhejeSb

10. mebheJe&À JesÀ Kejeye meeOeve/HeÀesve JeÀe og©he³eesie 11. cenlke ve osves keeuee yee@me

12. efveCe&³e JeÀe JeWÀêerJeÀjCe

13. ncesMee keHeÀeoej yeves jnvee/he#e uesves JeÀer Dehes#ee 14. DeHeÀmejMeener/®eeìgJeÀeefjlee

15. yew"JeÀeW JeÀe Kejeye Dee³eespeve 16. ³eespevee JeÀer JeÀceer Deeefo

Kejeye mece³e‚ÒeyebOeve JesÀ heefjCeece ³en nesles nQ efJeÀ JeÀe³e& mece³e hej mebheVe veneR nesles, efveOee&efjle mece³e‚meercee efveJeÀue peeleer nw, ûeenJeÀ, efve³eesJeÌlee oesveeW veeKegMe nesles nQ~ Mee\ceoieer G"eveer heæ[leer nw, ¬eÀesOe Deewj leveeke hewoe neslee nw, efnccele hemle nes peeleer nw, Dekemeeo GlheVe neslee nw, efoue JeÀe oewje heæ[ meJeÀlee nw Deewj ³eneb leJeÀ efJeÀ DeeJeÀeqmceJeÀ ce=l³eg Yeer nes meJeÀleer nw~

mece³e JeÀer ye®ele JesÀ efueS O³eeve jKeW :

mece³e ye®eeves JesÀ efueS mece³e Ke®e& JeÀjvee heæ[lee nw~ JeÀe³e& JeÀer megk³ekeeqmLele Òeef¬eÀ³ee ner mece³e‚ÒeyebOeve nw~ efJeÀmeer ves Fme mebyebOe ceW efJeÀleveer meìerJeÀ efìHheCeer JeÀer nw, ``pees ³en peevelee nw efJeÀ mece³e JeÀes k³eLe& ve peeves efo³ee peeS ken JegÀí Yeer JeÀe³e& JeÀj meJeÀlee nw eEJeÀleg pees

³en peevelee nw efJeÀ mece³e JeÀe Ghe³eesie efJeÀme lejn efJeÀ³ee peeS ken JegÀí Yeer JeÀjves ceW meceLe& nw~'' mece³e JeÀer ye®ele JesÀ efueS efvecveefueefKele eEyeogDeeW hej O³eeve osvee Deefvekee³e& nw :‚

z leerkeÏ mcejCeMeefÊeÀ nesveer ®eeefnS : lespe ³eeooeMle JeÀe³e& JesÀ oewjeve Del³eble mene³eJeÀ nesleer nw~ JeÀewve meer kemleg/HeÀeFue JeÀneb jKeer nw; efve³ece, DevegosMe JeÀneb, JewÀmes ueeiet neWies, FmeJeÀer peeveJeÀejer nesves mes mece³e JeÀce k³e³e neslee nw~

z DeelceefkeMkeeme mes heefjhetCe& nesvee ®eeefnS : JeÀnekele nw efJeÀ nejs ngS ueesieeW JesÀ efueS nj jemles yebo nesles nQ~ eEJeÀleg efpeveceW DeelceefkeMkeeme neslee nw kes JeÀYeer nej veneR ceeveles~ JeÀe³e& JeÀes

®egveewleer JesÀ ªhe ceW mkeerJeÀej JeÀjles nQ Deewj Gmes hetje JeÀjJesÀ oce uesles nQ~ DeelceefkeMkeeme k³eefÊeÀ JesÀ %eeve hej efveYe&j JeÀjlee nw efJeÀ Deehe efJeÀlevee ke Je̳ee peeveles nQ Deewj Je̳ee JeÀj meJeÀles nQ~

mebIe<e& mes ner DeelceefkeMkeeme hewoe neslee nw~ peneb DeelceefkeMkeeme neslee nw keneb ogefkeOee veneR nesleer nw, Dele: efveCe&³e MeefÊeÀ Deheej nesleer nw~

z mheäkeeoer nesvee Deefvekee³e& nw : leeefJeÀ YeÏce JeÀer iegbpeeFMe ve jns~

Deheves GÎsM³e JesÀ Òeefle, Deheves JeÀe³e&‚JeÀewMeue JesÀ Òeefle, Deheveer F®íeMeefÊeÀ JesÀ Òeefle DeeMkemle Skeb mheä nesves mes JeÀe³e& mebheVe nesles ®eues peeles nQ Je̳eeWefJeÀ JeÀe³e& JeÀjves keeues JeÀes ³en %eele neslee nw efJeÀ JeÀe³e& efJeÀ³ee peeS ³ee efJeÀ³ee peevee ®eeefnS DeLekee JeÀj efue³ee peeS~

z k³ekenej ceW vece´lee nesveer ®eeefnS : JeÀe³e& JesÀ Òeefle menpelee JeÀe Yeeke nes~ DeJeÀæ[ Deewj ªKes k³ekenej efJeÀmeer JeÀes De®ís veneR ueieles~ megjener PegJeÀJeÀj ner hewceevee Yeje JeÀjleer nw~ lespe DeebOeer ceW íesìe iesntb JeÀe heewOee PegJeÀ peelee nw FmeefueS megjef#ele jnlee nw, yeæ[s hesæ[ pees DeJeÀæ[ ieS kes GKeæ[ ieS~ De®ís k³ekenej mes mebmeej JeÀe keÀesF& Yeer JeÀe³e& Deemeeveer mes JeÀjkee³ee pee meJeÀlee nw~ meYeer peeveles nQ ‚ efkeÐee ooeefle efkeve³eb~

z keeleekejCe meewneo&hetCe& nes : FmeJesÀ efueS DeekeM³eJeÀ nw efJeÀ hejmhej mebyebOe De®ís neW~ De®ís keeleekejCe efvecee&Ce JesÀ efueS DeOeervemLeeW Skeb keefjÿeW JesÀ yeejs ceW De®ís efke®eej jKevee, GveJeÀe Ke³eeue JeÀjvee, GveJeÀer JegÀMeue‚#esce hetívee, Deheveeheve efoKeevee, ÒeMebmee JeÀjvee Deeefo peªjer nw~ Fmemes JeÀce mece³e ceW iegCekeÊeehetke&JeÀ JeÀe³e& nesles nQ~

z me®®eer ueieve Skeb ¢æ{lee nes : JeÀece JeÀes yeesPe ve mecePeW, JeÀece JesÀ Òeefle me®®eer ueieve Gmes Debpeece leJeÀ hengb®eeleer nw~ JeÀece ceW peer ueieeves mes LeJeÀeve veneR Deeleer nw Deewj Dehes#eevegmeej JeÀe³e&

mebheVe neslee nw~

z DeeMeekeeoer neW : [e@. megjsMe JegÀceej Deheveer hegmleJeÀ `JegÀMeue ÒeyebOeve JesÀ met$e' ceW efueKeles nQ efJeÀ `Dehevee jkew³ee meJeÀejelceJeÀ jKees, veJeÀejelceJeÀ veneR~ DeeheJeÀe ÒecegKe GÎsM³e nw meskee~ peneb leJeÀ mebYeke nes, neb JeÀefnS~ meskee JeÀjJesÀ pees meblees<e Deewj megKe efceuelee nw ken DekeCe&veer³e nw~' JeÀe³e&JegÀMeuelee JesÀ efueS DeebleefjJeÀ ÒesjCee JeÀer DeekeM³eJeÀlee nw~ GÊejoeef³elkehetCe& k³ekenej otmejeW JeÀe efkeMkeeme peerleves ceW mene³eJeÀ neslee nw Deewj JeÀe³e& JeÀes ieefle efceueleer nw~ Fmes ner Deeies yeæ{les jnves JeÀer JeÀuee JeÀnles nQ~

JeÀe³e& JeÀer cee$ee yeæ{ peeves hej JeÀYeer cele JeÀefnS cej ie³es~ Gmes F&ceeveoejer Deewj JegÀMeuelee mes hetje JeÀjvee ner DeeMeekeeoer nesvee nw~

He´Yeekeer mece³e‚ÒeyebOeve JesÀ efueS jCeveerefle 1. mece³e JeÀer mecePe

i) ³en peevevee DeekeM³eJeÀ nw efJeÀ mees®evee JeÀjvee veneR neslee~

mece³e JeÀe ceveesefke%eeve ³ener nw efJeÀ peæ[lee JeÀes leesæ[e peeS, DevegJetÀuelee hewoe JeÀer peeS, Dekemej Deeves JeÀer Òeleer#ee ve JeÀer peeS~

Òel³esJeÀ #eCe meceeve neslee nw FmeefueS GmeJeÀe meoghe³eesie efJeÀ³ee peeS~

[e@. megjsMe JegÀceej Deheveer hegmleJeÀ ceW mece³e JeÀer yeejerefJeÀ³eeW JeÀe GuuesKe JeÀjles ngS efueKeles nQ efJeÀ mece³e JeÀer mecePe ³en nw efJeÀ GmeJeÀer Kesleer JeÀer peeS DeLee&led GheueyOe mece³e ceW iegCeelceJeÀlee ueeF&

peeS~

ii) efJeÀmeer Yeer mebie"ve ceW meeceev³ele³ee ÒeyebOeve JesÀ leerve mlej nesles nQ :‚

pewmes‚pewmes ÒeyebOeve JeÀe mlej Tb®ee G"lee nw kewmes‚kewmes heefj®eeueve JeÀe JeÀe³e&#es$e Ieìves ueielee nw Deewj ÒeyebOeve JeÀe JeÀe³e&#es$e yeæ{ves ueielee nw~ Meer<e& mlej hej DeefOeJeÀ mece³e ÒeyebOeve ceW (70…) peyeefJeÀ JeÀefveÿ mlej hej DeefOeJeÀebMe mece³e (70…) heefj®eeueveelceJeÀ ieefleefkeefOe³eeW hej k³e³e neslee nw~ ³eefo Meer<e&

ÒeyebOeleb$e Dehevee DeefOeJeÀebMe mece³e heefj®eeueve JeÀe³eeX hej k³eleerle JeÀjW lees efkeJeÀemeelceJeÀ henuegDeeW Skeb Yeekeer jCeveerefle³eeW hej eE®eleve veneR nes heeSiee, Dele: mebie"ve JesÀ efkeefYeVe mlejeW hej JeÀe³e& Skeb mece³e JesÀ yeer®e meblegueve yeveeS jKevee DeekeM³eJeÀ nw~

iii) mece³e JeÀer yesnlej mecePe JesÀ efueS yegefve³eeoer lelke ³en nw efJeÀ efJeÀve JeÀe³eeX JeÀes efJeÀlevee mece³e efo³ee peeS~ íesìs‚íesìs JeÀe³eeX ceW GuePe peeves mes ye®eves JesÀ efueS leLee Del³eefOeJeÀ cenlkehetCe&

ieefleefkeefOe³eeW JeÀer Deesj O³eeve osves JesÀ efueS JeÀe³eeX JeÀe yebìkeeje efvecveevegmeej efJeÀ³ee peevee ®eeefnS ‚

keÀ. Ssmes JeÀe³e& pees lelJeÀeue Skeb cenlkehetCe& mkeªhe JesÀ nQ (pewmes ‚ mebJeÀì, yew"JeÀeW JeÀer lew³eejer, efveOee&efjle cegefnce Deeefo) Ke. Ssmes JeÀe³e& pees lelJeÀeue mkeªhe JesÀ nQ eEJeÀleg cenlkehetCe& veneR nw

(pewmes ‚ megOeej, ³eespevee, lew³eejer, Snefle³eeleer Ghee³e, mebheJe&À Deeefo)

ie. Ssmes JeÀe³e& pees cenlkehetCe& nQ eEJeÀleg lelJeÀeue mkeªhe JesÀ veneR nQ~

Ie. Ssmes JeÀe³e& pees ve ner cenlkehetCe& nQ Deewj ve ner lelJeÀeue mkeªhe kesÀ nQ~

keÀe³e& JeÀer Deefvekee³e&lee efveeqM®ele JeÀjW, cenlkehetCe& JeÀe³eeX JeÀes DeefOeJeÀ mece³e oW~ JeÀne ie³ee nw efJeÀ ³egà Deewj k³eeheej ceW mece³e hej JeÀoce G"evee ner meHeÀuelee JeÀe jnm³e nw~

2. ue#³e efveOee&jCe : efkeJeÀeme JeÀer mecemle mebYeekeveeSb ue#³e ceW efveefnle nesleer nQ~ ue#³e JeÀer Òeeefhle ve lees megueYe nw Deewj ve ner legjble ÒeeH³e nw~ JesÀkeue mees®evee ner JeÀjvee veneR neslee~ ue#³e mece³eyeà Deewj JeÀe³e&yeà neslee nw~ ue#³eefveOee&jCe mes efve³eespeve Deemeeve nes peelee nw Deewj mece³e JeÀe Dehek³e³e veneR neslee~ ue#³e Òemleeefkele JeÀe³e& JesÀ ceeie& JeÀe efveOee&jCe JeÀjles nQ~ ³es heefjeqmLeeflepev³e nesles nQ Deewj k³eekeneefjJeÀlee JeÀer ceebie JeÀjles nQ~ Glheeove JeÀer ke=efà, ueeiele ceW JeÀceer, efke¬eÀ³e ceW ke=efà neefmeue JeÀjvee, meeOeve‚meeceûeer JeÀer he³ee&hlelee Deeefo ue#³e efveOee&jCe JesÀ Debleie&le Deeles nQ~ ue#³eeW JeÀe efveOee&jCe mece³e JesÀ Devegmeej efJeÀ³ee peelee nw, pewmes ‚ owefveJeÀ, meehleeefnJeÀ, ceeefmeJeÀ, efleceener, íceener, keeef<e&JeÀ Deewj oerIe&JeÀeefueJeÀ ue#³e~ FveJesÀ efveOee&jCe JesÀ mece³e ³en O³eeve jKeW efJeÀ

¹ããäÀÞããÊã¶ã ¹ãƺãâ£ã¶ã

30% 70% ÍããèÓãÃ

¹ãƺãâ£ã¶ã ¹ãƺãâ£ã¶ã

50% 50% ½ã£¾ã ‡ãŠã¾ãÃàãñ¨ã ¹ããäÀÞããÊã¶ã Ô¦ãÀ

‡ãŠã¾ãÃàãñ¨ã

70% 30% ‡ãŠãä¶ãÓŸ

Ôã½ã¾ã

ue#³e mheä neW, GveJeÀe cetu³eebJeÀve efJeÀ³ee pee meJesÀ, Òeehle JeÀjves ³eesi³e neW, keemleefkeJeÀ neW Deewj mece³eyeà lejerJesÀ mes Òeehle efJeÀS pee meJeWÀ~

3. He´eLeefceJeÀleeDeeW JeÀe efveOee&jCe : ³en mece³e‚ÒeyebOeve JeÀe cenlkehetCe& Debie nw~ FmeJeÀe DeLe& nw JeÀewve mes JeÀe³e& henues JeÀjves nQ Deewj JeÀewve mes JeÀe³e& yeeo ceW~ JeÀe³e& JeÀer DeekeM³eJeÀlee JesÀ Devegªhe ner ÒeeLeefceJeÀleeSb efveeqM®ele JeÀer peeleer nQ~ FmeJesÀ DeYeeke ceW mece³e veä nesves JeÀer hetjer mebYeekeveeSb nesleer nw~ ÒeeLeefceJeÀleeSb efveeqM®ele JeÀjves JesÀ mebyebOe ceW i) HeejeEJeÀmeve uee@ kesÀ Devegmeej ‚ JeÀe³e& JeÀer efkeMes<elee nesleer nw efJeÀ GmeJesÀ efueS efpelevee mece³e efveOee&efjle efJeÀ³ee peelee nw, JeÀe³e& Gme Hetjs mece³e ceW HewÀue peelee nw~ ii) Hewjsìes uee@ kesÀ Devegmeej ‚ 80… íesìs JeÀe³eeX hej mece³e k³e³e JeÀjJesÀ 20…

HeefjCeece neefmeue neslee nw peyeefJeÀ 20… yeæ[s (ÒeeLeefceJeÀlee Òeehle) JeÀe³eeX hej mece³e osves mes 80…HeefjCeece Òeehle neslee nw~

ÒeeLeefceJeÀleeSb yeoueleer jnleer nQ~ efpeme JeÀe³e& JeÀes JeÀce mece³e ceW JeÀjvee nw, cenlkehetCe& nesles ngS Yeer ÒeeLeefceJeÀlee ceW meyemes Thej Dee peeSiee~ ³eefo JeÀesF& JeÀe³e& JesÀkeue Deehe ner JeÀj meJeÀles nQ lees Gmes G®®e ÒeeLeefceJeÀlee oW leeefJeÀ DeeheJeÀer DevegheeqmLeefle ceW ken JeÀe³e& ve

©JesÀ~ efve³ele JeÀe³e& JeÀe Dehevee cenlke neslee nw~ ÒeeLeefceJeÀleeDeeW JesÀ DeYeeke ceW JeÀe³eeX ceW efyeKejeke Dee peelee nw Deewj mece³e JeÀer yejyeeoer nesleer nw~ ³eefo Deehe veneR peeveles efJeÀ DeeheJeÀes efJeÀme efoMee ceW peevee nw lees Deehe efJeÀmeer Yeer efoMee ceW pee meJeÀles nQ~ pesjsceer jeFì ves De®eej‚peej efmeàeble (pickle-jar theory) kesÀ ceeO³ece mes ÒeeLeefceJeÀlee efveOee&jCe JeÀes yeKetyeer heefjYeeef<ele efJeÀ³ee nw~

SJeÀ De®eej JeÀe peej ueerefpeS~ meyemes henues GmeceW helLej JeÀer efieefƳeeb Gleveer YeefjS efpeleveer GmeceW mecee meJeWÀ~ Deye GmeceW íesìs‚íesìs JebÀJeÀæ[ peej JeÀes efnueeJeÀj [eefueS, GmeJesÀ yeeo peej ceW Gleveer jsle [eefueS efpeleveer GmeceW Dee meJesÀ, efHeÀj heeveer [eefueS~

Fme DeY³eeme JeÀe DeeMe³e ³en nw efJeÀ peerkeve JeÀer yeæ[er ÒeeLeefceJeÀleeSb helLej JeÀer efieefƳeeW pewmeer nQ Deewj Dev³e JebÀJeÀæ[, jsle Deewj heeveer pewmeer~ Fmeer ÒeJeÀej Deye otmeje De®eej JeÀe Keeueer peej ueerefpeS~

meyemes henues GmeceW heeveer YeefjS, Deye helLej JesÀ ìgJeÀæ[s [eefueS~

Deehe osKeWies efJeÀ heeveer peej JesÀ yeenj efiejves ueiee~ FmeJeÀe DeeMe³e

³en nw efJeÀ ÒeeLeefceJeÀleeDeeW JesÀ ieuele efveOee&jCe mes JeÀe³e& Kejeye nes peeles nQ Deewj GmeceW Demeerefcele mece³e ueie peelee nw~ ‚Dele: ³en he³ee&hle veneR nQ efJeÀ Deehe k³emle nQ, yeequJeÀ mekeeue ³en nw efJeÀ Deehe efJeÀme JeÀece ceW k³emle nQ~

4. mece³e JeÀe efve³eespeve JeÀjW : mece³e JeÀe efve³eespeve Fme ÒeJeÀej JeÀjW efJeÀ mecem³eecetueJeÀ ceeceueeW hej DeefOeJeÀ mece³e oW~ JeÀece Deewj mece³e oesveeW hej efveieen jKeW~ yeejbyeejlee keeues JeÀe³e& JesÀ ®ejCeeW JeÀes veesì JeÀj ueW Deewj efyevee JegÀí Yetues hetje JeÀjW~ efveheìeves keeues Deewj efveheì ®egJesÀ JeÀeie]pe Deueie jKeW~ pees JeÀece neLe ceW nw Gmes DeOetje ve íesæ[W, efveeqM®ele mece³e ceW hetje JeÀj ueW~ Dev³e mìeHeÀ JeÀes yeleeSb efJeÀ mece³e k³eLe& iebkeevee ÒeyebOeve hemebo veneR JeÀjlee~ JeÀe³e& JeÀer cee$ee, ieefle Deewj iegCekeÊee JeÀe O³eeve jKeW~ Deheves heeme mìeHeÀ JeÀes osj leJeÀ efye"eJeÀj Dehevee Deewj GmeJeÀe oesveeW JeÀe mece³e veä ve JeÀjW~

5. MeefÊeÀ³eeW JeÀe Òel³ee³eespeve JeÀjW : pees JeÀe³e& otmejs ueesie JeÀj meJeÀles neW Gmes mke³eb ve JeÀjW~ MeefÊeÀ³eeW JeÀe Òel³ee³eespeve JeÀjW~ Deheves Deewj mìeHeÀ oesveeW JesÀ mece³e JeÀe ³egefÊeÀJeÀjCe JeÀjW~ efkeMkeeme hewoe JeÀjW Deewj efkeMkeeme JeÀjvee meerKeW~ otmejeW JeÀes Òeeslmeeefnle JeÀjW, Fmemes JeÀe³e& ceW lespeer hewoe nesleer nw~ JeÀe³e& JesÀ oewjeve DeekeM³eJeÀ nes lees meueen oW~ mìeHeÀ hej DeveekeM³eJeÀ oyeeke ve [eueW, GvnW mece³e JesÀ meoghe³eesie JesÀ Òeefle me®esle jKeW~ ÒeeceeefCeJeÀ, Ghe³eesieer met®eveeSb Òeehle JeÀjW Je̳eeWefJeÀ mener met®evee JesÀ DeYeeke ceW JeÀeHeÀer mece³e veä neslee nw~ FmeJesÀ efueS Òeef¬eÀ³ee DeheveeSb~ GvnW Òeeslmeeefnle JeÀjW pees DeeheJesÀ Deewj Deheves mece³e JesÀ cetu³e JeÀes hen®eeveles nQ~ yew"JeÀeW JeÀe Dee³eespeve Skeb meceeheve mece³e hej JeÀjW~ JeÀe³e&met®eer henues mes yevee ueW~ meowke meJeÀejelceJeÀ ¢efäJeÀesCe DeheveeSb~ efkeveceÏlee JesÀ meeLe ve JeÀnvee meerKeW leeefJeÀ Gmeer mece³e JeÀe Deehe Dev³e$e Ghe³eesie JeÀj meJeWÀ~

6. meewneo&hetCe& keeleekejCe : Deheves mìeHeÀ, mebmLee, mebmJe=Àefle Skeb Dehes#eeDeeW JeÀes peeveves JesÀ efueS mece³e oW~ menJeÀefce&³eeW JeÀer YeekeveeDeeW JeÀer JeÀê JeÀjW~ GvnW veer®ee ve efoKeeSb~ Fmemes JeÀe³ee&ue³e JeÀe ceenewue meewneo&hetCe& yevelee nw Deewj JeÀe³e& leerkeÏlee mes neslee nw~

ìerce Yeekevee efkeJeÀefmele JeÀjW~

7. mece³e JeÀer ueeiele hej O³eeve oW : ceeveke‚Iebìe ueeiele

(©he³es ceW) ceeefmekeÀ Jesleve ueeiele ueeiele Òeefle ueeiele Òeefle

Òeefleefove Iebìe efceveì

30,000 1364 170 3

25,000 1136 142 2.5

20,000 909 114 2

15,000 682 85 1.5

keÀe³e& efoJeme - meHleen ceW 5 efove (kegÀue 22 keÀe³e&efove) keÀe³e& mece³e - Òeeleë 9 mes mee³eb. 5 yepes lekeÀ

ke̳ee nce meye Òeefle efceveì 1.5, 2, 2.5 ³ee 3 ©heS JeÀer ueeiele JeÀer Skepe ceW Glevee JeÀe³e& JeÀj jns nQ ?

8. mece³e JeÀer ye®ele JeÀjW : JeÀece JesÀ mece³e efmeHe&À JeÀece JeÀjW~

JeÀeie]peer JeÀe³eeX mes ye®eW~ JeÀe³eeX JeÀe oesnjeke ve JeÀjW, yeeleeW JeÀes uebyee ve KeeR®es, JeÀce yeesueW, meìerJeÀ yeesueW~ Deheves JeÀe³eeX JeÀer vekeervelece leJeÀveerJeÀ mes heefjef®ele neW~ cenlkehetCe& heles, otjYee<e vebyej, HewÀJeÌme, F&cesue legjble GheueyOe neW, GveJeÀe mecegef®ele efjJeÀe[&

nes~ HeÀeFeÅueie leejerKekeej nes~ JeÀe³eeX JeÀer Deefvekee³e&lee JeÀes osKeles ngS GveJesÀ efveheìeve JesÀ efueS leejerKekeej [e³ejer jKeW~ heefjhe$e, DeeosMe, veerefleiele DevegosMe Deueie mes ne[&‚meeHeÌì JeÀe@heer ceW jKeW~

Dele: keÀe³e&mLeue Ssmee nes peneb nj ®eerpe GheueyOe nes Deewj nj ®eer]pe k³ekeeqmLele nes keÀe heeueve efJeÀ³ee peeS~

9. efjJeÌle mece³e JesÀ efueS mece³e : ³en mel³e nw efJeÀ k³eekemeeef³eJeÀ mebmJe=Àefle JeÀe meyemes JeÀeuee he#e ³en nw efJeÀ Gmeves nceW JeÀceeT ceMeerve yevee efo³ee nw~ eEJeÀleg ceveg<³e JesÀkeue DeeefLe&JeÀ ceveg<³e veneR nw~ Iej‚Dee@efHeÀme JesÀ JeÀe³eeX mes Deueie, peerkeve JesÀ JegÀí Dev³e JeÀe³e& Yeer nQ efpeveJesÀ efueS mece³e osvee peªjer nw~

efheJeÀefveJeÀ, efmevescee peeves, Iej mes otj heefjkeej JesÀ meeLe Ssmes #eCeeW JeÀe ueglHeÀ G"evee efpemeceW JeÀe³ee&ue³e otj‚otj leJeÀ Meeefceue ve nes~

JeÀej efvecee&lee nsvejer HeÀes[& keÀe JeÀnvee nw efJeÀ : `peye cesjs heeme mece³e Lee leye cesjs heeme Deevebo G"eves JesÀ efueS meeOeve veneR Les, peye meeOeve ngS leye GmeJesÀ Ghe³eesie JesÀ efueS mece³e veneR Lee, Deepe mece³e Deewj meeOeve oesveeW nQ uesefJeÀve GveJesÀ Fmlesceeue JesÀ efueS mkeemL³e veneR nw~

mece³e nceejs efueS nw ve efJeÀ nce mece³e JesÀ efueS, FmeefueS GmeceW efpeleves jbie ®eenes Yej oes, SJeÀjmelee JeÀes Yebie JeÀj oes, ve³ee peesMe ve³ee Glmeen Yej oes, Fmemes ceeveefmeJeÀ #ecelee efyeKejves mes ye®esieer Deewj Deehe leveekejefnle nesJeÀj hetjer SJeÀeûelee mes JeÀece JeÀj meJeWÀies~

ke̳ee Deehe peeveles nQ :

1. Je̳ee Deehe peeveles nQ efJeÀ 70 ke<e& JeÀer peerkeve DekeefOe

keeues k³eeqJeÌle JeÀe mece³e JewÀmes k³eleerle neslee nw ? SJeÀ DeeJeÀueve JesÀ Devegmeej ‚

Deewmeleve 25 ke<e& meesJeÀj

08 ke<e& DeO³e³eve Deewj efMe#ee 06 ke<e& Deejece Deewj yeerceejer 07 ke<e& ígefƳeeb, KesueJetÀo 05 ke<e& Deeves‚peeves ceW 04 ke<e& Yeespeve JeÀjves ceW

03 ke<e& GÊeÀ JeÀe³eeX JesÀ yeer®e‚yeer®e ceW Mes<e mece³e 12 ke<e& JeÀe³e& JeÀjves ceW

‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚

70 ke<e&

‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚

2. nce Òeefleefove meesves JesÀ SJeÀ Iebìs JeÀer JeÀìewleer JeÀjJesÀ Deheveer Dee³eg ceW 3 DeefleefjJeÌle ke<e& peesæ[ meJeÀles nQ~

mece³e‚ÒeyebOeve efmeàeble ceW kele&ceeve hej DeefOeJeÀ peesj efo³ee peelee nw eEJeÀleg kele&ceeve JesÀ meeLe‚meeLe Deleerle Deewj Yeefke<³e JeÀes ve]pej Deboepe veneR efJeÀ³ee pee meJeÀlee nw~ peye Yeer meerKevee nes Deleerle JeÀer Deesj osKees, Yeefke<³e JeÀe Devegceeve ueieeves JesÀ efueS Deleerle JeÀe O³eeve JeÀjes, Deleerle ner lees DevegYeke nw pees kele&ceeve JeÀes DeeOeej Òeoeve JeÀjlee nw~ ®eerveer JeÀnekele nw ‚ `peye SJeÀ yetæ{e k³eefÊeÀ cejlee nw lees SJeÀ ueeF&yeÏsjer peueJeÀj KeeJeÀ nes peeleer nw~' eEJeÀleg Deleerle ceW Fleves ve Kees peeDees efJeÀ kele&ceeve neLe mes efveJeÀue peeS Deewj Yeefke<³e JesÀ Fleves meheves ve osKees pees meeJeÀej ve nes meJeWÀ~ kele&ceeve JeÀes mebkeej oes, Yeefke<³e mkele: mebkejlee ®euee peeSiee~ ³eesie keefMeÿ ceW efueKee nw :

Yeefke<³eb veevegmevOeles veeleerle ef®evle³el³e meeW~

kele&ceeve efvece<e leg nmevles veeveglele&les~

DeLee&led Yeefke<³e JeÀe DevegmebOeeve cele JeÀjes, Deleerle JeÀer eE®elee ve JeÀjes, nbmeles ngS kele&ceeve ceW efpe³ees~ ³en pees Deepe nw kener Dehevee nw, JeÀue efJeÀmeves osKee nw~ mece³e ner peerkeve nw eEJeÀleg ken peerkeve JeÀe efkeJeÀuhe veneR nw~

SveSueheer ‚meHeÀuelee JeÀer JegbÀpeer

^zzzzz[e@. jceekeÀeble Mecee&

ceneÒeyebOekeÀ (mesJeeefveJe=lle) Yeejleer³e efj]peJe& yeQkeÀ, cegbyeF&

mke³eb JeÀes, Deheves peerkeve JeÀes Deewj Deheves k³ekemee³e JeÀes mebkeejves Deewj nj #es$e ceW meHeÀuelee Deefpe&le JeÀjves JesÀ efueS nce efkeefYeVe Ghee³eeW, leJeÀveerJeÀeW Deewj efkeMes<e%eeW JeÀe meneje uesles nQ~

efheíues JegÀí ke<eeX mes Fme mebyebOe ceW SJeÀ ve³ee veece, SJeÀ ve³eer leJeÀveerJeÀ GYejer nw, efpemes SveSueheer ³ee v³etjes efuebeqikeeqmìJeÀ ÒeesûeeeEceie JesÀ veece mes peevee peelee nw~ SveSueheer cee@[ue JesÀefueHeÀesefve&³ee JesÀ efj®e[& yeW[uej Deewj peeve ûeeFb[j ves efkeJeÀefmele efJeÀ³ee Lee~ GvneWves ³en osKee efJeÀ JegÀí k³eeqJeÌle Deheves peerkeve ceW efvejblej meHeÀuelee Òeehle JeÀjles nQ~ GvneWves Fme yeele JeÀe DeO³e³eve efJeÀ³ee efJeÀ Ssmee Je̳eeW nw Deewj Je̳ee GveJesÀ Üeje Dehevee³es peeves keeues lejerJeÀeW JeÀe Devegieceve JeÀjJesÀ Dev³e ueesie Yeer meHeÀuelee hee meJeÀles nQ~ GvneWves hee³ee efJeÀ Ssmee efJeÀ³ee pee meJeÀlee nw~ Dev³e k³eeqJeÌle Yeer mener lejerJesÀ Dehevee JeÀj Deheveer Deewj Deheves Deeme‚heeme JesÀ ueesieeW JeÀer meHeÀuelee JeÀe ÒeefleMele yeæ{e meJeÀles nQ~

Fme cee@[ue JeÀes ÒeyebOe efke%eeefve³eeW ves ceeveke k³ekenej JeÀes mecePeves, mke³eb JeÀes mecePeves Deewj GmeJeÀe Òe³eesie JeÀjJesÀ ceeveke mebyebOeeW JeÀes yesnlej yevee JeÀj GmeJesÀ peefj³es k³ekemee³e JeÀes yeæ{eves ceW meke&Lee Ghe³egJeÌle hee³ee nw~

SveSueheer Je̳ee nw ?

SveSueheer SJeÀ Ssmee Devet"e cee@[ue nw efpemeJesÀ ceeO³ece mes nce

³en peeveles nQ efJeÀ ueesie Deheves GÎsM³eeW JeÀer Òeeefhle JesÀ efueS mke³eb JeÀes Deewj otmejeW JeÀes efJeÀme ÒeJeÀej mes DeefYeÒesefjle JeÀjles nQ~ Fme yeele mes JeÀesF& FveJeÀej veneR JeÀj meJeÀlee efJeÀ mke³eb JeÀes efJeÀmeer ue#³e JesÀ Òeefle me®esä JeÀjves ³ee otmejeW JeÀes GveJesÀ ³ee Deheves ue#³e/

ue#³eeW JeÀer Òeeefhle JesÀ efueS DeefYeÒesefjle JeÀjves JesÀ efueS nce JeÀesF& vee JeÀesF& JetÀìveerefle Deheveeles nQ~ otmejs MeyoeW ceW, peeves ³ee Devepeeves nce Fme JetÀìveerefle JeÀe meneje uesJeÀj otmejs k³eeqJeÌle JeÀes GmeJeÀe Dehevee ue#³e heeves ³ee Gmemes Dehevee Feq®íle JeÀece JeÀjeves JesÀ efueS Òesefjle JeÀjles nQ~ nce Deheveer Fve JetÀìveerefle³eeW JesÀ JegÀí lelkeeW JeÀes peeveles Deewj mecePeles nQ Deewj JegÀí lelkeeW JeÀes, DeJeÌmej cenlkehetCe&

lelkeeW JeÀes veneR peeveles ³ee efHeÀj GveJeÀe He´Yeekeer Fmlesceeue JeÀjves JesÀ Òeefle ueehejkeen nesles nQ~ Fme JeÀejCe nceW Feq®íle heefjCeece

neefmeue JeÀjves ceW JeÀef"veeF& nesleer nw, ³ee DeebefMeJeÀ meHeÀuelee ner efceue heeleer nw~ FmeJeÀe SJeÀ JeÀejCe ³en Yeer nw efJeÀ nce ³en ceeve JeÀj ®eueles nQ efJeÀ nce ncesMee mener nesles nQ Deewj Deheveer JetÀìveerefle JeÀes meHeÀueleehetke&JeÀ JeÀe³ee&eqvkele JeÀjves JeÀe ncemes De®íe Ghee³e Deewj JeÀesF& veneR peevelee~

³eefo Ssmee nw lees nce DeJeÌmej leveeke ceW Je̳eeW Dee peeles nQ ? Deheves Kego JesÀ ue#³eeW JeÀes yeer®e ceW Je̳eeW íesæ[ osles nQ ? efveOee&efjle DekeefOe ceW DeJeÌmej Dehevee JeÀece hetje Je̳eeW veneR JeÀj heeles nQ ? Deheves meeLe JeÀece JeÀjves keeueeW JeÀes Je̳eeW JegbÀ"e cenmetme JeÀjeles nQ

? nce mke³eb Je̳eeW JegbÀef"le nes peeles nQ ? nce mke³eb JeÀes keeo‚efkekeeo ceW Je̳eeW HebÀmee uesles nQ ? Je̳eeW nceejs efce$e Deewj mebyebOeer ncemes efkecegKe nes peeles nQ ? efJeÀmeer k³eeqJeÌle/ efJeÀmeer JeÀce&®eejer JeÀes JeÀesF& JeÀece JeÀjves ³ee heefjkele&ve mkeerJeÀej JeÀjves JesÀ efueS ÒeYeeefkele JeÀjves JeÀe Òe³eeme JeÀjles nQ, hej DeebefMeJeÀ meHeÀuelee

³ee DemeHeÀuelee ner Je̳eeW neLe ueieleer nw? nce DeJeÌmej Ssmeer yeeleW Je̳eeW JeÀnles nQ pees keemleke ceW nce JeÀnvee veneR ®eenles ? Je̳eeW nceejer yeele JeÀes GmeJesÀ mener heefjÒes#³e ceW veneR efue³ee peelee ? Mee³eo FmeJeÀe JeÀejCe ³ener nw efJeÀ nce Deheves ue#³eeW JeÀes Òeehle JeÀjves JesÀ efueS ³ee otmejeW JeÀes ÒeYeeefkele JeÀjves JesÀ efueS mener lejerJeÀe veneR peeveles DeLekee GmeJeÀe mener Fmlesceeue veneR JeÀj heeles~ met. veeFì ves Deheveer hegmleJeÀ Fbì£es[îeteEmeie SveSueheer ceW yelee³ee nw efJeÀ pees ueesie otmejeW JeÀes ÒeYeeefkele JeÀjves ceW o#e nesles nQ kes meeceev³ele: efvecveefueefKele lejerJesÀ Deheveeles nQ :‚

Škes ceeveefmeJeÀ Deewj YeekeveelceJeÀ ªhe mes mke³eb JeÀes cepeyetle jKeles nQ~

ŠFme yeele ceW efkeMkeeme jKeles nQ efJeÀ kes meeceves keeues JesÀ mece#e Dehevee ¢efäJeÀesCe Fme ÒeJeÀej jKe meJeÀles nQ efJeÀ ken GveJeÀer yeele O³eeve mes megveves JesÀ efueS yeeO³e nes~

Škes meJeÀejelceJeÀ ªhe mes Deewj ÒeeslmeenvehejJeÀ ªhe mes mees®eles nQ~

Šmeeceves keeues k³eeqJeÌle JesÀ neke‚Yeeke (yee@[er ueQikespe) mecePeles nQ Deewj GveJeÀe Deeoj JeÀjles nQ ~

Škes ³en mecePeles nQ efJeÀ meeceves keeuee k³eeqJeÌle keelee&ueehe JesÀ oewjeve efJeÀme ÒeJeÀej JeÀer Yee<ee Deewj MeyoeW JeÀe Òe³eesie JeÀj jne nw Deewj Je̳eeW JeÀj jne nw~

Škes Yeer Òel³egÊej ceW meeceves keeues JeÀer Yee<ee Deewj MeyoeW JeÀe Fmlesceeue JeÀjles nQ leeefJeÀ Gmemes Ieefveÿlee Deewj meewneo&

mLeeefhele efJeÀ³ee pee meJesÀ~

Škes Gve mebJesÀleeW JeÀes mecePeves JeÀe ceeÎe jKeles nQ efpevemes ³en helee

®euelee nw efJeÀ meeceves keeues k³eeqJeÌle mes Ieefveÿlee mLeeefhele nes

®egJeÀer nw ³ee veneR~

Škes yeeleeW ner yeeleeW ceW ³en peeve uesles nQ efJeÀ meeceves keeues k³eeqJeÌle JesÀ efueS JeÀewve meer yeele cenlke jKeleer nw efpemeJesÀ DeeOeej hej ken efveCe&³e ueslee nw~

Škes Gme Dekemej JeÀes Yeebhe uesles nQ peye GvnW Deheveer yeele meeceves keeues JesÀ mece#e jKeveer ®eeefnS Deewj ken Gmes Deemeeveer mes mkeerJeÀej JeÀj uesiee~

Deiej nce O³eeve mes osKeW lees Ghe³eg&JeÌle meYeer yeeleeW ceW SJeÀ k³ekenejiele JetÀìveerefle efveefnle nw~

efkeMkeemeeW Deewj cetu³eeW Üeje meb®eeefuele efke®eejeW Deewj k³ekenej

JeÀe Ssmee SJeÀ efmeueefmeuee yevelee nw pees Feq®íle heefjCeece meeceves ueelee nw~ SveSueheer nceceW mke³eb ceW Deewj Dev³e k³eeqJeÌle³eeW ceW ígheer ngF& Fve k³ekenejiele JetÀìveerefle³eeW JeÀes peeveves Deewj mecePeves JeÀe SJeÀ meeOeve nw~ Dele: ³eefo nce ³en peevevee ®eenW efJeÀ nce mke³eb ³ee Dev³e JeÀesF& k³eeqJeÌle DeLekee JeÀesF& ìerce ³ee JeÀesF& JebÀheveer / mebmLee Feq®íle heefjCeece JewÀmes Òeehle JeÀjleer nw lees SveSueheer cee@[ue JesÀ ceeO³ece mes FmeJeÀe helee ueiee³ee pee meJeÀlee nw~

SveSueheer veece Je̳eeW ?

SveSueheer SJeÀ Òeef¬eÀ³ee JeÀe veece nw, efpemeceW leerve ®eerpeW efveefnle nQ :‚

v³etjes :‚ ³en nceejs mees®eves JesÀ Gme lejerJesÀ mes mebyebefOele nw pees

nceejer k³ekenejiele JetÀìveerefle³eeW JesÀ ceeveefmeJeÀ henuet JeÀe efvecee&Ce JeÀjlee nw~ nce Deheves ceeqmle<JeÀ ceW met®eveeDeeW JeÀes leerve lejerJeÀeW mes uesles Deewj jKeles nQ : (1) ¢M³e ªhe ceW, (2) ÞekeCe ªhe ceW Deewj (3) DevegYetefle JesÀ ªhe ceW~ DeLee&led nce pees JegÀí JeÀjvee ®eenles nQ ceeqmle<JeÀ ceW GmeJeÀe SJeÀ JeÀuhevee ef®e$e yeveeles nQ (¢M³e ªhe ceW)~

Gme JeÀe³e& JeÀes JeÀjves mes mebyebefOele yeeleeW JeÀes nce ceve ceW oesnjeles nQ leLee mke³eb mes yeeleW JeÀjves ueieles nQ~ nceW Deheves Deboj mes ÒeeslmeenvehejJeÀ DeekeepeW megveeF& heæ[leer nQ (ÞekeCe ªhe)~ meeLe ner, nce Deboj ner Deboj Gme JeÀe³e& mes mke³eb JeÀes peesæ[les ngS Gve eqmLeefle³eeW Deewj Gve kemlegDeeW JeÀes cenmetme JeÀjves ueieles nQ pees Gme JeÀe³e& JeÀes Debpeece osves ceW meeOeve yeveWieeR (YeekeveelceJeÀ ªhe)~ Fmes SJeÀ GoenjCe mes mecePee pee meJeÀlee nw~ ceeve ueerefpeS efJeÀmeer JeÀes veewJeÀjer JesÀ efueS Fbìjk³et osvee nw lees ken Gme Fbìjk³et JeÀer JeÀuhevee JeÀjves ueielee nw~ mke³eb mes yeeleW JeÀjJesÀ Gme eqmLeefle JesÀ efueS Deheves JeÀes lew³eej JeÀjlee nw Deewj GmeJesÀ Deboj mes ³en Deekeepe Deeleer nw efJeÀ ken meenme mes Deewj Deheveer hetjer

³eesi³elee mes Fbìjk³et JeÀe cegJeÀeyeuee JeÀjs, Gmes meHeÀue nesvee ner nw~ FmeJesÀ Deueekee ken Fbìjk³et JeÀer cespe, meeceves keeues ueesieeW JeÀes cenmetme JeÀjves ueielee nw Deewj ³eneB leJeÀ efJeÀ Gme JegÀmeea ceW Deheves JeÀes yew"e heelee nw efpeme hej yew" JeÀj Gmes Fbìjk³et osvee nw~

efuebeqikeeqmìJeÀ :‚ ³en Gme Yee<ee mes mebyebefOele nw efpemeJeÀe nce mke³eb mes ³ee Dev³e ueesieeW mes mebkeeo JesÀ oewjeve Òe³eesie JeÀjles nQ~

SveSueheer cee@[ue nceW nceejer mke³eb JeÀer leLee Dev³e ueesieeW Üeje Òe³egJeÌle JeÀer peeveskeeueer Yee<ee Deewj GmeJeÀer Deoe³eieer JesÀ Òeefle me®esle yeveelee nw~ meeLe ner, mke³eb hej leLee Dev³e ueesieeW hej Gme Yee<ee JesÀ lejerJesÀ JesÀ heæ[ves keeues ÒeYeeke JesÀ Òeefle Yeer me®esle JeÀjlee nw~ ³en nceW yeleelee nw efJeÀ nce efJeÀmeer k³eeqJeÌle efkeMes<e mes yeele JeÀjves JesÀ efueS efJeÀme ÒeJeÀej JeÀer Yee<ee Deewj Mewueer JeÀe Òe³eesie JeÀjW~ JeÀF& yeej nce osKeles nQ efJeÀ "erJeÀ Gmeer yeele JeÀes Dev³e lejerJesÀ mes JeÀnles ner efyeieæ[er yeele yeve peeleer nw~ efmeHe&À otmejs MeyoeW JesÀ Fmlesceeue Deewj JeÀnves JesÀ {bie JeÀes yeoue osves cee$e mes meeceves keeuee "erJeÀ Gmeer yeele JeÀes mkeerJeÀej JeÀjves JesÀ efueS lelhej nes SveSueheer nceceW mke³eb ceW Deewj Dev³e k³eeqJeÌle³eeW

ceW ígheer ngF& Fve k³ekenejiele JetÀìveerefle³eeW JeÀes peeveves Deewj mecePeves JeÀe SJeÀ meeOeve nw~

Dele: ³eefo nce ³en peevevee ®eenW efJeÀ nce mke³eb

³ee Dev³e JeÀesF& k³eeqJeÌle DeLekee JeÀesF& ìerce ³ee JeÀesF& JebÀheveer / mebmLee Feq®íle heefjCeece JewÀmes Òeehle JeÀjleer nw lees SveSueheer cee@[ue JesÀ ceeO³ece mes FmeJeÀe helee ueiee³ee pee meJeÀlee nw~

peelee nw efpemes ken henues efJeÀmeer Yeer JeÀercele hej mkeerJeÀej JeÀjves JeÀes lew³eej veneR Lee~ FmeJesÀ Deueekee, SveSueheer cee@[ue nceW Fme yeele JesÀ efueS Yeer meleJe&À JeÀjlee nw efJeÀ Dev³e k³eeqJeÌle keelee&ueehe JesÀ oewjeve efJeÀmeer Keeme lejerJesÀ Deewj MeyoeW JeÀe Òe³eesie JeÀj jne nw~

Dele: mheä nw efJeÀ Meyo, keeJe̳e Deewj JeÀnves JeÀe {bie mecÒes<eCe JeÀer meHeÀuelee ceW yengle cenlkehetCe& YetefceJeÀe efveYeeles nQ~

He´esûeeeEceie :‚ SveSueheer cee@[ue JesÀ veece JeÀe leermeje efnmmee nw

‚ ÒeesûeeeEceie~ nce meYeer JeÀcH³etìj JesÀ ceeeEveo nesles nQ~ Deheves peerkeve Deewj JeÀe³e& JesÀ meYeer #es$eeW ceW heefjCeece Òeehle JeÀjves JesÀ efueS nce Deheveer JetÀìveerefle³eeW JeÀes Òeesûeece JeÀer lejn mebef®ele JeÀjJesÀ jKeles nQ~ JeÀF& yeej nceW Feq®íle heefjCeece efceue peeles nQ Deewj JeÀF&

yeej veneR~ keemleke ceW ³es Òeesûeece ceeveefmeJeÀ Deewj k³ekenejiele JeÀes[ JesÀ ªhe ceW nce Deheves ceeqmle<JeÀ JesÀ JebÀH³etìj ceW mebef®ele JeÀjJesÀ jKeles nQ Deewj DeekeM³eJeÀlee heæ[ves hej SJeÀ efveeqM®ele ªhe ceW GveJeÀe Fmlesceeue JeÀjles nQ~ SJeÀ yeej ³eefo efJeÀmeer lejerJesÀ JeÀes Dehevee JeÀj nce meHeÀue nes peeles nQ lees nj yeej Gmeer lejerJesÀ JeÀe peeves‚Devepeeves Òe³eesie JeÀjles nQ~ Fme JeÀejCe peye nce efJeÀmeer ue#³e JeÀes neefmeue JeÀjves ceW DemeHeÀue nes peeles nQ lees nceW mecePe ceW veneR Deelee efJeÀ efpeme lejerJesÀ JeÀes Dehevee JeÀj nce henues meHeÀue jns Les, Gmeer JeÀe Fmlesceeue JeÀjves JesÀ yeekepeto nceW efHeÀj meHeÀuelee Je̳eeW veneR efceueer~ keemleke ceW, SJeÀ meer ueieves keeueer eqmLeefle³eeb JeÀF&

cee³eveeW ceW Deueie nesleer nQ Deewj GvnW hen®eeve JeÀj GvneR JesÀ Devegªhe lejerJeÀe (ceeveefmeJeÀ Deewj k³ekenejiele) Deheveevee meerKevee nesiee~ Fme ÒeJeÀej, SveSueheer cee@[ue nceW Dehevee ue#³e heeves JesÀ efueS nceejs Deboj ígheer MeeqJeÌle³eeW JeÀes meeceves ueeves JesÀ SJeÀ meeOeve JesÀ ªhe ceW JeÀece JeÀjlee nw~

SveSueheer cee@[ue efJeÀve efmeàebleeW hej DeeOeeefjle nw

³en cee@[ue efvecveefueefKele efmeàebleeW hej DeeOeeefjle nw :‚

1. nce pewmee mees®eles nQ kewmee heeles nQ

SveSueheer Fme efmeàeble hej DeeOeeefjle nw efJeÀ nce mebhetCe& efkeMke JeÀes veneR yeoue meJeÀles, uesefJeÀve, nce mke³eb JeÀes Deewj Deheveer mees®e JeÀes yeoue meJeÀles nQ~ ³eefo nce Deheves peerkeve ceW KegMeer cenmetme JeÀjles nQ lees nceejs Deemeheeme JesÀ ueesie Yeer nceeje meeLe hemebo JeÀjles nQ~ Fme yeele JeÀer mebYeekevee p³eeoe nes peeleer nw efJeÀ kes SJeÀ

oesmle, menJeÀceea leLee efyepevesme heeì&vej JesÀ ªhe ceW nceejs meeLe jnvee hemebo JeÀjW~ otmejer Deesj, peerkeve JesÀ Òeefle nceejer veJeÀejelceJeÀ mees®e JesÀ JeÀejCe nceejs oesmle, menJeÀceea Deewj heeì&vej ncemes otj nesles peeSbies~

³en yeele yengle cenlkehetCe& Deewj O³eeve jKeves JeÀer nw efJeÀ meJeÀejelceJeÀ mees®e JesÀ meJeÀejelceJeÀ Deewj veJeÀejelceJeÀ mees®e JesÀ heefjCeece veJeÀejelceJeÀ nesles nwQ~

2. keemleefkeJeÀ Ieefveÿlee Deheves heeì&vej JesÀ JeÀoceeW JesÀ Devegmeej ve=l³e JeÀjves JeÀer #ecelee ceW efveefnle nw

meeceves keeues mes Ieefveÿlee leYeer mLeeefhele JeÀer pee meJeÀleer nw, peye nce Gmes ceev³elee Òeoeve JeÀjW, GmeJesÀ efke®eejeW Deewj GmeJesÀ cetu³eeW JeÀe Deeoj JeÀjW~ GmeJeÀer Yee<ee, MeyoeW Deewj YeekeeW JeÀes heæ{les ngS Gmeer JesÀ Devegmeej Yee<ee Mewueer JeÀe Ghe³eesie JeÀjW~ Deheves peerkeve ceW efpeve k³eeqJeÌle³eeW mes nce efceueles nQ DeLekee efpevnW ÒeYeeefkele/DeefYeÒesefjle JeÀjvee ®eenles nQ, GveJesÀ yeejs ceW nceW ³en mecePevee nesiee efJeÀ GveJesÀ efueS mel³e Deewj peerkeve cetu³e Je̳ee nQ, FmeJesÀ Deueekee ³en Yeer cenlkehetCe& nw efJeÀ nce heefjeqmLeefle³eeW Deewj meboYe& JesÀ Devegmeej Deheves Dee®ejCe Deewj k³ekenej ceW heefjkele&ve ueeSb~ uesefJeÀve FmeJeÀe ³en DeLe& JeÀoeefhe veneR nw efJeÀ nce ueesieeW mes GvneR JeÀer Yeebefle cegJeÀeyeuee JeÀjves JeÀes meVeà nes peeSb~ keemleke ceW FmeJeÀe DeLe& ³en nw efJeÀ ueesie ncemes pees JeÀnles nQ GmeJesÀ Òeefle nce mebkesoveMeeruelee efkeJeÀefmele JeÀjW~ ³en mebkesoveMeeruelee efmeHe&À FmeJesÀ Òeefle ner ve nes efJeÀ kes Je̳ee JeÀn jns nQ, yeequJeÀ FmeJesÀ Òeefle Yeer nesveer

®eeefnS efJeÀ kes Deheveer yeele efJeÀme ÒeJeÀej mes jKe jns nQ~ leYeer nce GmeJesÀ Devegªhe Deheves Dee®ejCe Deewj k³ekenej JeÀes {eue meJeWÀies Deewj Gvemes Ieefveÿlee mLeeefhele JeÀjves ceW meHeÀue neWies~

3. meHeÀuelee Deewj KegMeer efveOee&efjle JeÀjves ceW heefjeqmLeefle³eeW JeÀe Flevee neLe veneR neslee efpelevee efJeÀ nceejs efke®eejeW Deewj ¢efäJeÀesCe JeÀe

Thej nceves ³en osKee nw efJeÀ Ieefveÿlee mLeeefhele JeÀjves mes Ssmes mebyebOe yeveles nQ efpeveJesÀ yeue hej nce Gve ueesieeW JeÀes Deheves meeLe

®eueves JesÀ efueS Òeeslmeeefnle JeÀj meJeÀles nQ~ uesefJeÀve, ³en yeele efyeuJegÀue mheä nesveer ®eeefnS efJeÀ Deehe GvnW JeÀneb ues peevee ®eenles nQ~ otmejs MeyoeW ceW, DeeheJeÀe ue#³e Je̳ee nw Deewj GmeJeÀer Òeeefhle ceW Gve ueesieeW JeÀe JewÀmee Deewj efJeÀme ÒeJeÀej JeÀe men³eesie efue³ee