lkUnhifu fo|kfudsrue~]

आयोजकसं था

ीलालबहादुरशा ीराि यसं कृतिव ापीठम्

िवषयः (Subject)

प म् (Paper Number) प िवषयः (Title)

पा ांशसं या पा ांशनाम च

(Module Number& Module Name

पा ांशत वािन

(Focal Points of The Module मुखा वेषकः

(Principal Investigator)

ो.रमेशकुमारपा डेयः,

कुलपितः, ीलालबहादुरशा ी राि यसं कृतिव ापीठम्, नवदेहली 110016 सम वयकः

(Co-ordinator)

ो.िवनोदकुमारझाः, आचायः, सोमनाथसं कृत-

िव िव ालयः, गुजरातः

पा ांशसंल कम्

(Module Tag)

आयोजकसं था (Anchor Institute)

ीलालबहादुरशा ीराि यसं कृतिव ापीठम्, नवदेहली 110016 सं कृतम् (Sanskrit)

2

ाकरणम् एवं भाषािव ानं च (Grammar and Linguistics पा ांशनाम च

Module Name) 20,

folxZLokfnlU/h

(Visarga sandhis and sandhis of case endings)

Focal Points of The Module)

 िवसगसि धः

 वा दसि धः

सह- मुखा वेषकः

(Co-Principal Investigator)

ीलालबहादुरशा ी- ो.वे.कुटु बशा ी,

पूवकुलपितः,राि यसं कृतसं थानम्

स पूणान दसं कृतिव िव ालयः

सोमनाथसं कृतिव िव ालयः

पा ांशलेखकः

(Content Writer)

समी कः

(Reviewer)

MkW- KkusUnz lkidksVk]

lgk;dkpk;Z%]

JhckcMs'ojlaLÑregkfo|ky;

lkUnhifu fo|kfudsrue~]

iksjcUnj] xqtjkr

ो. ाचायः

राि यसं कृतसं थानम्

ज मू

SAN_P2_M20

110016

ाकरणम् एवं भाषािव ानं च Grammar and Linguistics)

Visarga sandhis and sandhis of case

Principal Investigator)

यसं कृतसं थानम्,नवदेहली

स पूणान दसं कृतिव िव ालयः,वाराणसी

सोमनाथसं कृतिव िव ालयः, गुजरातः

समी कः

Reviewer) . आर्. देवनाथन्,

ाचायः, ज मूप रसरः, राि यसं कृतसं थानम्, ज मू

सं कृतम् प सं या – 2, ाकरणम् एवं भाषािव ानं च पा ांशसं या- 20,

folxZLokfnlU/h

िवषयसूची-

1.0 िवसगसि धः

1.1 िवसगिविधः

1.2 लोपिविधः

1.3 स विविधः

1.4 ष विविधः

1.5 िज वामूलीयोप मानीयिविधः

2.0 वा दसि धः

2.1 वसि धः

2.2 उ वसि धः

2.3 य वसि धः

2.4 रेफसि धः

2.5 लोपसि धः

2.5.1 2.5.2 2.5.3

ाकरणम् एवं भाषािव ानं च(Grammar and Linguistics

folxZLokfnlU/h

िवसगिविधः

लोपिविधः

स विविधः

ष विविधः

िज वामूलीयोप मानीयिविधः

वसि धः

उ वसि धः

य वसि धः

रेफसि धः

लोपसि धः

यलोपिविधः

रेफलोपिविधः

सुलोपिविधः

Grammar and Linguistics)

सं कृतम् प सं या – 2, ाकरणम् एवं भाषािव ानं च पा ांशसं या- 20,

folxZLokfnlU/h

1.0 िवसगसि धः

1.1 िवसगिविधः

िविधसू े-

शपरे िवसजनीयः

वा श र शपरे िवसजनीयः

शर् परो य माद् इित इित सू ेण िवसजनीय य थाने

शपरे ख र िवसजनीय य िवसजनीयः

‘कः स ः’ इ य “िवसजनीय य

‘शपरे िवसजनीयः' इ यनेन सकारे

िवसग एव िवधीयते । िवसगिवधानसाम या

‘िवसजनीय य सः’ इ यनेन शपरे

िज वामूलीये च ा े ‘शपरे

िज वामूलीय न भवतः । वा श र

श र परे िवसजनीय य िवसजनीय थाने िवसजनीयं िवक पेन िवदधाित । येन

िवक पेन बा यते । ‘ह रःशेते’

सू ं न वतते । तथा च ‘ह रः शेते

‘िवसजनीय य सः’ इ यनेन स वे

िस यित । 1.2 लोपिविधः

वा तकम् = खपरे श र वा िवसगलोपो व ः

‘रामः+ थाता’ इ य

श र' इित सू ेण िवसजनीय एव ा ोित तं बा य इित वा तकमपवाद वात् वतते । अनेन थकार पख

िवसगलोपे कृते राम थाता इित पं िस यित । िवसगलोपाभावे

ाकरणम् एवं भाषािव ानं च(Grammar and Linguistics

folxZLokfnlU/h

इित ब ीिहः , अ यपदाथः खर् , ति मन् परतो

थाने यत् स वं ा ोित ति षेधाय सू िमदमार यते

िवसजनीयः । उदाहरणम्-

िवसजनीय य सः” इित सू ेण तकारे ख र परतः स वं

सकारे श र परतो यतः खर्-तकारः , ति मन् परतो

िवधीयते । िवसगिवधानसाम यात् स वं न भवित । ‘घनाघनः

शपरे िवसग य थाने स वे ा े ‘कु वोः क पौ च शपरे िवसजनीयः’ इित िवसजनीये कृते त साम यात्

श र परे िवसजनीय य िवसजनीय एव वा या दित वृि ः । सू िमदं िवसजनीय य

िवक पेन िवदधाित । येन ‘िवसजनीय य सः’ इित सू ेण ा ः सकारो

’ इ य िवसजनीय य िवसजनीये कृते 'िवसजनीय य सः

ह रः शेते’ इ येकं पं िस म् । िवक पेन िवसगिवधानाभावे तु

इ यनेन स वे “ तोः ुना ुः” इित ु वे च ‘ह र शेते

िवसगलोपो व ः

इ य “िवसजनीय य सः” इ यनेन स वं ा ोित । तं बा य इित सू ेण िवसजनीय एव ा ोित तं बा य “खपरे श र वा िवसगलोपो व ः इित वा तकमपवाद वात् वतते । अनेन थकार पख र परे थानघटकसकार प श र परतो

िवसगलोपे कृते राम थाता इित पं िस यित । िवसगलोपाभावे 'वा श र

Grammar and Linguistics) परतो िवसजनीय य स सू िमदमार यते । वृि ः - स वं ा ं, तं बा य परतो िवसजनीय य घनाघनः ोभणः’ इ य कु वोः क पौ च’ इित त साम यात् स वं

वृि ः । सू िमदं िवसजनीय य इित सू ेण ा ः सकारो

िवसजनीय य सः' इित इ येकं पं िस म् । िवक पेन िवसगिवधानाभावे तु

ह र शेते’ इित पं

इ यनेन स वं ा ोित । तं बा य 'वा

श र वा िवसगलोपो व ः”

रे थानघटकसकार प श र परतो

वा श र' इित सू ेण

सं कृतम् प सं या – 2, ाकरणम् एवं भाषािव ानं च पा ांशसं या- 20,

folxZLokfnlU/h

िवसजनीय य थाने िवसजनीये िवक पेन कृते रामः थाता इित पं

इित िवसजनीय य वैकि पक वात् तदभावे

राम थाता इित पं तृतीयं िस यित । 1.3 स विविधः

सू ािण-

सोऽपदादौ

वा तकम् - पाशक पकका येि वित वा तकम् अन य येित वा यम्

वा तकम्- का ये रोरेवेित वा यम्

नम पुरसोग योः

ितरसोऽ यत याम्

अतः कृकिमकंसकु भपा कुशाकण वन य य अधि शरसी पदे

सोऽपदादौ

िवसजनीय य सः याद् अपदा ोः

परयोः सू ेणानेन सव ‘िवसजनीय य वा यम्' इित पाशा दश दघटकयोः

‘पयः+पाशम्’ इ य त टकवकार यापदा द वात्

िस यित । एवम् यशःक पम्

िस ािन ।

वा तकम् - अन य येित वा यम्

अ यघटकिभ यैव िवसजनीय य सकारो भवतीित सू े व म् इ यथः । यथा

ातःक पम् इ य िवसगः ात

ातःक पिमित पं िवसगघ टतमेव साधु । वा तकम् =का ये रोरेवेित वा यम्

का ये परतः का यघटकिनिम कस वं

थाने जायमान य िवसजनीय य स वं भवित न तु अ य य िवसजनीय य । तेन गीः

इ य गीर् इित रेफा तश द य अ तव

ाकरणम् एवं भाषािव ानं च(Grammar and Linguistics

folxZLokfnlU/h

िवसजनीय य थाने िवसजनीये िवक पेन कृते रामः थाता इित पं िस यित ।

इित िवसजनीय य वैकि पक वात् तदभावे “िवसजनीय य सः” इित सू ेण स वे कृते

राम थाता इित पं तृतीयं िस यित ।

पाशक पकका येि वित वा यम्

- अन य येित वा यम्

रोरेवेित वा यम्

कृकिमकंसकु भपा कुशाकण वन य य

अपदा ोः कु वोः परयो रित वृि ः । य िप

िवसजनीय य सः’ िवधीयते तथािप 'पाशक पकका येि वित पाशा दश दघटकयोः कु वोः परयोरेव सू ं वतते । तथा चोदाहरणम्

इ य 'या ये पाशप्' इित सू ेण सू िमदं 'सोऽपदादौ' वतते । तेन स वे कृते

यशःक पम् यश क पम्,यशःका यित,यश का यित अन य येित वा यम्

अ यघटकिभ यैव िवसजनीय य सकारो भवतीित सू े व म् इ यथः । यथा

ातःक पम् इ य िवसगः ात रित अ यघटकतकारो रिवसग य

ातःक पिमित पं िवसगघ टतमेव साधु । रोरेवेित वा यम्

परतः का यघटकिनिम कस वं 'सोऽपदादौ' इित सू ेण यत् ा ोित तत् रोरेव

िवसजनीय य स वं भवित न तु अ य य िवसजनीय य । तेन गीः

गीर् इित रेफा तश द य अ तव त या िवभ या पर वे पदा त य Grammar and Linguistics)

िस यित । 'वा श र' इित सू ेण स वे कृते

अपदा ोः कु वोः

पाशक पकका येि वित चोदाहरणम्- पाश यये

कृते ‘पय पाशम्’ इित यश का यित इ या द पािण

अ यघटकिभ यैव िवसजनीय य सकारो भवतीित सू े व म् इ यथः । यथा

कारो रिवसग य स विनषेधे

इित सू ेण यत् ा ोित तत् रोरेव

िवसजनीय य स वं भवित न तु अ य य िवसजनीय य । तेन गीः का यित या िवभ या पर वे पदा त य

सं कृतम् प सं या – 2, ाकरणम् एवं भाषािव ानं च पा ांशसं या- 20,

folxZLokfnlU/h

'खरवसानयो वसजनीयः’ इित सू ेण रेफ य िवसजनीये

रो वसजनीयोऽत त य स वं न भवित नम पुरसोग योः

गितसं योरनयो वसग य सः याद् कु वोः

‘सा ा भृतीिन च' इ यनेन िवक पेन गितसं ा यते

श द य गितसं ा । तयोर्- परयो र यथः । उदाहरणम्-

‘नमः करोित’ इ य गितसं ायां स वे नम करोित इित पं िस म्

नमः करोित इित पं िस म् । एवं पुरः

पं िस यित । य तु गितसं ा नाि त त न स वम् । पूः

ब वचने यः पुर श दः त माद् वे ा इ येत गितसं ाया अभावात् सू िमदं न वतते । अतो

इित ।

ितरसोऽ यत याम्

ितरसो िवसग य सः

िवसग य कु वोः परयोः स िवक उदाहरणम्-

ितरः+कता इ य कृतसू ेण िवक पेन स वे ितर कता इित पं साधु । स वाभावे

ितरःकता इित पं िस म् ।

अतः कृकिमकंसकु भपा कुशाकण वन य य

अत इित प य तं , कृकिमकंसकु भपा कुशाकण षु

ष म् ।

" िवसजनीय य सः"

इ यतः अनु रपद थ य इित चानुवतते । तथा च वृि ः समासे िन यं सकारादेशः या करो या दषु

अन यिवसग य समासघटक य

‘अय कारः’ इित पं िस म् । एवम्

अयः + पा म् = अय पा म्, उदाहरणािन िस ािन । य अ इ य ईकारात् पर य िवसग य

कामः’ इ य वर् श दो ' वरा दिनपातम यम्

थाने िवसग य सकारादेशो

ाकरणम् एवं भाषािव ानं च(Grammar and Linguistics

folxZLokfnlU/h

इित सू ेण रेफ य िवसजनीये कृते अयं यो

य स वं न भवित । एव गीःका यित इ येव पं साधु । गितसं योरनयो वसग य सः याद् कु वोः परयो इित वृि ः ।

इ यनेन िवक पेन गितसं ा यते। 'पुरोऽ यम्

- गितसं योनम पुर श दयोय िवसग त य सः या कु वोः

इ य गितसं ायां स वे नम करोित इित पं िस म्

नमः करोित इित पं िस म् । एवं पुरः पुर करोित गितसं ाया िन य वाद् एकमेव पं िस यित । य तु गितसं ा नाि त त न स वम् । पूः, पुरौ, "पुरः

ब वचने यः पुर श दः त माद् वे ा इ येत टके पकारे परतः

सू िमदं न वतते । अतो िवसगघ टतमेव पं भवित पुरः वे ा

या कु वोः । ितरस् इित श दघटकसकार थािनक थािनक

िवक पेन भवित ।

कता इ य कृतसू ेण िवक पेन स वे ितर कता इित पं साधु । स वाभावे

कृकिमकंसकु भपा कुशाकण वन य य

कृकिमकंसकु भपा कुशाकण षु इित स य तम्

" इ यतः िवसजनीय य इ यनुवतते ।"िन यं समासे

इ यतः अनु रपद थ य इित चानुवतते । तथा च वृि ः - अकारादु र यान य य या करो या दषु परेषु । अयःकारः इ य अकाराद्

समासघटक य करो या यतमपरक य च स वा सकारादेशः । तथा

िस म् । एवम् अयः + कामः = अय कामः, अयः + अयः+कुशाः= अय कुशाः, अयः + कण = अय कण अकारात् परो िवसग नाि त त न वतते

िवसग य स वं न । अ यघटको िवसग ेद् स वं न वरा दिनपातम यम्' इ यनेन अ यसं कोऽ

न भवित । य समासो नाि त त ािप ‘यशः

Grammar and Linguistics) कृते अयं यो िवसजनीयो न

पं साधु ।

इित वृि ः । नमस् श द य पुरोऽ यम्'इित सू ेण पुरस्

य सः या कु वोः

इ य गितसं ायां स वे नम करोित इित पं िस म् । गितसं ाभावे तु

+ करोित

= पुर करोित गितसं ाया िन य वाद् एकमेव

पुरः वे ाः" अ 'पुरोऽ यम्' इित

िवसगघ टतमेव पं भवित पुरः वे ा

या कु वोः । ितरस् इित श दघटकसकार थािनक थािनक

कता इ य कृतसू ेण िवक पेन स वे ितर कता इित पं साधु । स वाभावे

इित स य तम् अ य य इित ,

िन यं समासेऽनु रपद य"

न य य िवसग य अकाराद् उ र य स वा सकारादेशः । तथा च कंसः = अय कंसः, अय कण इ यादीिन । यथा ‘गीः कारः’

न भवित यथा ‘ वः

ऽतः वघटकरेफ य यशः करोित’ इ यादौ

सं कृतम् प सं या – 2, ाकरणम् एवं भाषािव ानं च पा ांशसं या- 20,

folxZLokfnlU/h

स वं न भवित । य उ रपद थो

भवित । अत इित तपरकरणात्

श द य क का दगणे पाठः स वाथः

अधि शरसी पदे

अधि शरसीित पदं ष पदश दे परे इित । उदाहरणम्

‘अधः+पदम्’ इ य अधस् श द य िवसग य पदश दे परतः स वे कृते

पं िस यित । अि म िप सू े

समासो नाि त ‘अधः पदम्’ इ यादौ य च उ रपद थः श दः

कृतसू ेण स वं न भवित । 1.4 ष विविधः

सू ािण- इणःषः

इदुदुपध य चा यय य वा तकम्मु सः ितषेधः =

ि ि तु रित कृ वोऽथ इसुसोः साम य

िन यं समासेऽनु रपद थ य इणःषः

इणः पर य िवसग य षकारः यात् पूविवषये । इण् याहारः

णकारपय तम् । 'परेणैवे हाः

'पाशक पकका येि वित वा यम्

‘स पःपाशम्’ इ य स प घटके

इित पं िस म् । पूवसू ापवादः । एवं

स पःस प का यित इत=का यित इदुदुपध य चा यय य

इकारोकारोपध या यय य तपरकरणात् 'तपर त काल य उदाहरणम् -

ाकरणम् एवं भाषािव ानं च(Grammar and Linguistics

folxZLokfnlU/h

उ रपद थो िवसग वतते यथा परमयशः कारः इ यादाविप तपरकरणात् दीघादकारात् पर यािप न भवित । अत

स वाथः स ग छते ।

अधि शरसीित पदं ष थ थमा तम्, अत एव वृि ः, एतयो वसग य सादेशः याद्

। उदाहरणम् -

इ य अधस् श द य िवसग य पदश दे परतः स वे कृते

पं िस यित । अि म िप सू े ‘समासे’ ‘अनु रपद थ य’ इित यमनुवतते । अत एव य इ यादौ य च उ रपद थः श दः ‘परमिशरः पदम्

ितषेधः य कृ वोऽथ समासेऽनु रपद थ य

इणः पर य िवसग य षकारः यात् पूविवषये । इण् याहारः

परेणैवे हाः सव’ इ यु े ः । त माद् पर य िवसग य सः याद्

पाशक पकका येि वित वा यम्' इित सोऽपदादौ इित सू ो िवषये । उदाहरणम्

इ य स प घटकेकाराद् पाशघटकपकारे परतः ष वे कृते

िस म् । पूवसू ापवादः । एवं ‘स पःस प क पम्=क पम्+, स पः

+

का यित ि◌ पािण िस यि त ।

इकारोकारोपध या यय य िवसग य षः या कु वोः परयो रितवृि ः । इदु द तपर त काल य' इित सू वृ या व यैव इकार योकार य

Grammar and Linguistics) इ यादाविप स वं न

। अत एव भा कर

एतयो वसग य सादेशः याद्

इ य अधस् श द य िवसग य पदश दे परतः स वे कृते ‘अध पदम्’ इित इित यमनुवतते । अत एव य परमिशरः पदम्’ इ यादौ त

इणः पर य िवसग य षकारः यात् पूविवषये । इण् याहारः-इकाराद् ल घटक इ यु े ः । त माद् पर य िवसग य सः याद्

इित सोऽपदादौ इित सू ो िवषये । उदाहरणम् -

काराद् पाशघटकपकारे परतः ष वे कृते ‘स प पाशम्’

स पःस प कम्=कम्+,

परयो रितवृि ः । इदु दित इकार योकार य च हणम् ।

सं कृतम् प सं या – 2, ाकरणम् एवं भाषािव ानं च पा ांशसं या- 20,

folxZLokfnlU/h

िनः+ यूहम् इ य 'अलोऽ या पूव इकारोपधको िवसग िन घटकसकार य

यूहं घटकपकारे परतः ष वम् । तथा

आिवः+कृतम् =आिव कृतम्,

िवसग भवित अि ः+करोित चा यय य' इित सू ं न वतते

इ यिप ष वरिहतमेव िस म्।

वा तकम्मु सः ितषेधः =

मु श दावयवसकार य थाने विवसगा यां यो

ष व ितषेधो व इ यथः । उदाहरणम्

मु ः+कामा इ य 'इदुदुपध य चा ययः

िवसगघ टतं मु ःकामा इित पं िस

ि ि तु रित कृ वोऽथ

कृ वोऽथ वतमाना मेषां िवसग य षकारो वा या कु वो रित वृि ः ।

ि स्,ि स्,चतु रित श दानां कृ वोऽथ वतमानानां यः

षकारो िवक पेन याद् कु वोः परयोः । उ ि ः+करोित , “ि ि चतु यः सुच्

िवसग ि श दो रः त मात्

पं िस म् । ष वाभावे ि ःकरोित इित पं िस म् । य कृ वसुच्' इित सू ानुसारं िनण तः या यावृि

यथा चतुःकपालः इ य चतु श द य कृ वोथ अवतमान वात् त टकिवसग य न ष वम् । अ िह चतुषु कपालेषु सं कृतः पुरोडाश

'ति ताथ रपदसमाहारे च'

चतु कपालश दो िन प ते । अ य श द य कृ वोथ अवतमान वात् न वैकि पकष वं

'ि ि तु रित कृ वोऽथ' इ यनेन न भवित भवित ।

इसुसोः साम य

इसुसो वसग य षः या ा कु वोः

पे ा पं न तु एकाथ भाव पम्

वैयाकरणानां मते वृ ौ एकाथ भाव यैव वीकारात् । अत एव वा यमुदाहरित

ाकरणम् एवं भाषािव ानं च(Grammar and Linguistics

folxZLokfnlU/h

अलोऽ या पूव उपधा' इित सू ेण इकार उपधायां

िन घटकसकार य विवसगा यां जात वात् ययावयविभ ः ष वम् । तथा च िन यूहम् इित पं

दुः+कृतम्=दु कृतम् इ यिप िस यित । य करोित इ यादौ अ ) सु यय य िवसगः (

वतते अतः अि ःकरोित इित पं िस म् ।

िस म्।

मु श दावयवसकार य थाने विवसगा यां यो िवसग जायते त य कु वोः परयोः

व इ यथः । उदाहरणम् -

इदुदुपध य चा ययः' इित सू ेण ष वे ा े वा तकेन िनषेधे

पं िस यित ।

मेषां िवसग य षकारो वा या कु वो रित वृि ः । चतु रित श दानां कृ वोऽथ वतमानानां यः सकार थािनक थािनकिवसगः त य षकारो िवक पेन याद् कु वोः परयोः । उदाहरणम्-

ि ि चतु यः सुच्” इित सू ेण ि श दाद् कृतो यः सुच् त य कृ वथ य करोितघटकककारे परतो िवक पेन ष वे कृते ि करोित इित पं िस म् । ष वाभावे ि ःकरोित इित पं िस म् । य 'सं यायाः या यावृि गणने

िनण तः या यावृि रथ नाि त त िवक पेन ष वं न भवित । कपालः इ य चतु श द य कृ वोथ अवतमान वात् त टकिवसग य न ष वम् । अ िह चतुषु कपालेषु सं कृतः पुरोडाश इ यथ 'सं कृतं भ ाः' इित सू ेण अिण िववि ते

' इ यनेन समासे कृते अिण ‘ि गोलुगनप ये' इ यनेन अणो लु क चतु कपालश दो िन प ते । अ य श द य कृ वोथ अवतमान वात् न वैकि पकष वं

इ यनेन न भवित 'इदुदुपध य चा ययः’ इित सू ेण िन यं ष वं

इसुसो वसग य षः या ा कु वोः परयोः साम य सतीित शेषः । साम य च इह तु एकाथ भाव पम् । िविश ा अपे ा पे ा सा च वा ये एव वैयाकरणानां मते वृ ौ एकाथ भाव यैव वीकारात् । अत एव वा यमुदाहरित

Grammar and Linguistics) उपधायां वतते । तादृश

ययावयविभ ः त य िस म् । एवम्

। य तु यय यैव

(त ‘इदुदुपध य

एवं वायुः करोित

िवसग जायते त य कु वोः परयोः

इित सू ेण ष वे ा े वा तकेन िनषेधे

मेषां िवसग य षकारो वा या कु वो रित वृि ः । सकार थािनक थािनकिवसगः त य यः सुच् त य कृ वथ य

िवक पेन ष वे कृते ि करोित इित यायाः या यावृि गणने

नाि त त िवक पेन ष वं न भवित । + कपालः इ य चतु श द य कृ वोथ अवतमान वात् त टकिवसग य न ष वम् ।

इित सू ेण अिण िववि ते

इ यनेन अणो लु क चतु कपालश दो िन प ते । अ य श द य कृ वोथ अवतमान वात् न वैकि पकष वं

इित सू ेण िन यं ष वं

परयोः साम य सतीित शेषः । साम य च इह सा च वा ये एव।

वैयाकरणानां मते वृ ौ एकाथ भाव यैव वीकारात् । अत एव वा यमुदाहरित

सं कृतम् प सं या – 2, ाकरणम् एवं भाषािव ानं च पा ांशसं या- 20,

folxZLokfnlU/h

स प करोित। स पःकरोित इ य स पस् श दे सकार थािनक थािनकिवसग कृते

'इसुसोःसाम य' इित सू ं वतते । स पस् पदाथ य करो यथन सह साम यस

िवसग य िवक पेन ष वे कृते स प करोित इित पं िस यित । ष वाभावे स पःकरोित इित पं िस यित । एवं धनुःकरोित धनु करोित

स वम् । यथा 'ित तु स पः िपब

िपबपदाथ त य वमुदकम् इ य पे ा । अतः स पः

श दघटके पवग परतः ष वं न भवित ।

धनुःकरोित इ यादाविप िज वामूलीयोपप मानीयौ यथायथं बो

िन यं समासेऽनु रपद थ य

इसुसो वसग यानु रपद थ य समासे िन यं षः या कु वोः परयो रित वृि ः । उ रपदश दः समासचरमावयवे

िवसगः त य समासे िन यं स वं या कु वोः परयोः । उदाहरणम्

स पः -कुि डका+स पषः

स प श द य िवसग त य थाने ष वं भवित िन यमेव न वयं स प श द

स प कुि डका इित पं साधु । य तू रपद थो िवसगः परमं च तद् स प च इित परमस पः

त य कुि डका परमस पः कुि डका इ य परमस पःसमास य उ रपदं स पः वतते । त य

िवसग य ष वं न भवित । तथा च परमस पःकुि डका इित िवसगघ क का दषु स प कुि डका इित श द य पाठः कमथः

समासाित र थले पे ािवरहेऽिप पे ायां च िवक पेन ा य िन याथः पाठ इित ता पयावधारणात् ।

1.5

“कु वोः क पौ च” इित सू ं ा यातम् । कःकरोित इ य िज वामूलीये कृते िवसग च समुि ते ‘क करोित’ ‘कःकरोित

इित पं िस यित । कः पचित= कःफलित इ यिप पं साधु । 2.0 वा दसि धः

2.1 वसि धः

ससजुषो ः

पदा त य स य सजुष् श द य च ः या दित वृि ः । पद ये यनुवृ ं स य इ यनेन

िवशे यते तथा च िवशेषण वात् तद तिवधौ सकारा त य पद य इित थमा तम् ।

ाकरणम् एवं भाषािव ानं च(Grammar and Linguistics

folxZLokfnlU/h

करोित इ य स पस् श दे सकार थािनक थािनकिवसग कृते

इित सू ं वतते । स पस् पदाथ य करो यथन सह साम यस

िवसग य िवक पेन ष वे कृते स प करोित इित पं िस यित । ष वाभावे स पःकरोित इित +

करोित धनु करोित , धनुःकरोित । य तु पे ा नाि त न त

ित तु स पः िपब वमुदकम्' इ य स प पदाथ य ित तुपदाथ पे ा न तु

िपबपदाथ त य वमुदकम् इ य पे ा । अतः स पः श द य िवसग य ति मन् िपब श दघटके पवग परतः ष वं न भवित ।“ कु वोः क पौ च” इित तु वतत एव । एवं

धनुःकरोित इ यादाविप िज वामूलीयोपप मानीयौ यथायथं बो ौ ।

इसुसो वसग यानु रपद थ य समासे िन यं षः या कु वोः परयो रित वृि ः । उ रपदश दः समासचरमावयवे ढः । अनु रपदघटकःसमासचरमावयवघटकिभ

िवसगः त य समासे िन यं स वं या कु वोः परयोः । उदाहरणम्-

कुि डका इ य 'ष ी' इित सू ेण समासे त टको यः

य थाने ष वं भवित िन यमेव न वयं स प श द

स प कुि डका इित पं साधु । य तू रपद थो िवसगः परमं च तद् स प च इित परमस पः

त य कुि डका परमस पः कुि डका इ य परमस पःसमास य उ रपदं स पः वतते । त य

िवसग य ष वं न भवित । तथा च परमस पःकुि डका इित िवसगघ टतमेव पम्

क का दषु स प कुि डका इित श द य पाठः कमथः ? कृतसू ेणैव ष विस ेः इित चे । र थले पे ािवरहेऽिप पे ायां च िवक पेन ा य िन याथः पाठ इित

1.5 िज वामूलीयोप मानीयिविधः

इित सू ं ा यातम् । कःकरोित इ य िज वामूलीये कृते िवसग च कःकरोित’ इित पं िस यित। कः=खनित+ क

+

पचित क पचित, कःपचित । कःक =फलित

पदा त य स य सजुष् श द य च ः या दित वृि ः । पद ये यनुवृ ं स य इ यनेन

िवशे यते तथा च िवशेषण वात् तद तिवधौ सकारा त य पद य इित थमा तम् । Grammar and Linguistics)

+ करोित इ य स पस् श दे सकार थािनक थािनकिवसग कृते

इित सू ं वतते । स पस् पदाथ य करो यथन सह साम यस वात् स पषो

िवसग य िवक पेन ष वे कृते स प करोित इित पं िस यित । ष वाभावे स पःकरोित इित य तु पे ा नाि त न त य ित तुपदाथ पे ा न तु

श द य िवसग य ति मन् िपब इित तु वतत एव । एवं

इसुसो वसग यानु रपद थ य समासे िन यं षः या कु वोः परयो रित वृि ः ।

=

समासचरमावयवघटकिभ ◌ो यो

इित सू ेण समासे त टको यः

य थाने ष वं भवित िन यमेव न वयं स प श द उ रपदम् । तेन स प कुि डका इित पं साधु । य तू रपद थो िवसगः परमं च तद् स प च इित परमस पः

त य कुि डका परमस पः कुि डका इ य परमस पःसमास य उ रपदं स पः वतते । त य टतमेव पम् । ननु

कृतसू ेणैव ष विस ेः इित चे । र थले पे ािवरहेऽिप पे ायां च िवक पेन ा य िन याथः पाठ इित

इित सू ं ा यातम् । कःकरोित इ य िज वामूलीये कृते िवसग च खनित, कःखनित

+

फलित फलित,

पदा त य स य सजुष् श द य च ः या दित वृि ः । पद ये यनुवृ ं स य इ यनेन

िवशे यते तथा च िवशेषण वात् तद तिवधौ सकारा त य पद य इित थमा तम् ।

सं कृतम् प सं या – 2, ाकरणम् एवं भाषािव ानं च पा ांशसं या- 20,

folxZLokfnlU/h

"अलोऽ य य" इित अ य य थाने । तथा च फिलता वृि रयम् । सजुष् श द य सकारा त वाभावात् पृथगुि ः ।

उदाहरणम्-

‘िशवस्+अ यः’ इ य

पदसं ा वात् ज वं बािध वा िशव घटकसकार य वे कृते

"भोभगोअघोअपूव य योऽिश रोर लुताद लुते इित |

2.2 उ वसि धः

िविधसू े-

अतो रोर लुताद लुते

हिश च

ासि गकसू े-

थमयोः पूवसवणः

ना दिच

अतो रोर लुताद लुते

अत इित प य तं अ लुता दित प य तम् अ लुते इित स य तम् ।

" ऋत उत्" इ यतः उ दित अनुवतते

स च अ लुते इ यनेन सह िवशे यतया स ब यते तथा च वृि ः

याद लुतेऽित । लुतिभ वाद् अकाराद् पर य रो ः याद् लुतिभ वे अकारे परे ।

िशवघटकाकारः लुतिभ ो व त माद् अ यघटके अकारे लुतिभ े वे अका

त य उकारः । ‘िशव उ +अ यः

थमयोः पूवसवणः

अकः थमाि तीययोरिच परे पूवसवणदीघ एकादेशः या दित वृि ः । अ

िशवघटकाकारोऽ पदवा य त माद् थमास ब धी उकारः अच् परतो वतते । अतः

पूवपरयोः थाने पूवसवणदीघ एकादेशे ा े ।

"ना दिच "

इित सू ं वतते । अ य वृि ः

िशवघटकावणाद् उकारे इिच परतो यः पूवसवणदीघः ा ः स िनिष यते । तेन

ाकरणम् एवं भाषािव ानं च(Grammar and Linguistics

folxZLokfnlU/h

इित अ य य थाने । तथा च फिलता वृि रयम् । सजुष् श द य सकारा त वाभावात् पृथगुि ः । "झलां जशोऽ ते" इित सू ेण ज वे ा े अपवादो

इ य "ससजुषो ः" इित सू ेण "सुि ङ तं पदम्

पदसं ा वात् ज वं बािध वा िशव घटकसकार य वे कृते “िशव +अ यः

िश" इित सू ेण रोयादेशे ा े तदपवादः सू िमदम्

थमयोः पूवसवणः

रो रित ष तम्

, अ लुता दित प य तम् अ लुते इित

इ यतः उ दित अनुवतते "एङः पदा तादित" इ यतः अती यनुवतते

च अ लुते इ यनेन सह िवशे यतया स ब यते तथा च वृि ःअ लुतादतः पर य रो ः

ित । लुतिभ वाद् अकाराद् पर य रो ः याद् लुतिभ वे अकारे परे ।

िशवघटकाकारः लुतिभ ो व त माद् अ यघटके अकारे लुतिभ े वे अका

अ यः’ इित ि थते-

अकः थमाि तीययोरिच परे पूवसवणदीघ एकादेशः या दित वृि ः । अ पदवा य त माद् थमास ब धी उकारः अच् परतो वतते । अतः

सवणदीघ एकादेशे ा े ।

इित सू ं वतते । अ य वृि ः–अवणा दिच परे न पूवसवणदीघः । अ

िशवघटकावणाद् उकारे इिच परतो यः पूवसवणदीघः ा ः स िनिष यते । तेन

Grammar and Linguistics) इित अ य य थाने । तथा च फिलता वृि रयम् । सजुष् श द य

इित सू ेण ज वे ा े अपवादोऽयम् । सुि ङ तं पदम्" इित सू ेण अ यः” इित ि थते

तदपवादः सू िमदम् - अतो

, रो रित ष तम्

इ यतः अती यनुवतते

- अ लुतादतः पर य रो ः

ित । लुतिभ वाद् अकाराद् पर य रो ः याद् लुतिभ वे अकारे परे ।

िशवघटकाकारः लुतिभ ो व त माद् अ यघटके अकारे लुतिभ े वे अकारे परे यो

अकः थमाि तीययोरिच परे पूवसवणदीघ एकादेशः या दित वृि ः । अ पदवा य त माद् थमास ब धी उकारः अच् परतो वतते । अतः

अवणा दिच परे न पूवसवणदीघः । अ

िशवघटकावणाद् उकारे इिच परतो यः पूवसवणदीघः ा ः स िनिष यते । तेन “िशव उ

सं कृतम् प सं या – 2, ाकरणम् एवं भाषािव ानं च पा ांशसं या- 20,

folxZLokfnlU/h

अ यः” इित ि थते "आद् गुणः

कृते ‘िशवोऽ यः’ इित पं िस म् । हिश च

"अतो रोर लुताद लुते

उत्" इ यत उदिप । तथा च वृि ः “िशवस्+व ः” इ य

इ यादेशे कृते "आ गुणः" इ यनेन गुणैकादेशे च

इित उकारानुब ध हणात् रेफ य उ वं न भवित । यथा

इ य च रेफ य उ वं न भवित । ातर् इित रेफा तम यम् । ातृ श दात् स बु ौ सुलोपे

" ऋतो िङ सवनाम थानयोः"

अत एव अ ो वं न भवित तेन ातर 2.3 य वसि धः

िविधसू म्-

भोभगोअघोअपूव य यो

ासि गकसू ािण-

ोलघु य तरः

ओतो गा य य उिञ च पदे

भोभगोअघोअपूव य योऽिश

भोस् भगोस् अघोस् इित यो िनपाताः । अपूव य इित अः पूव य य तादृश अपूवः। तथा च वृि ः ए पूवक य रोयादेशः यादिश परे । उदाहरणम्-

‘देवास्+इह’ इ य वे कृते अवणपूवको यो त मादिश परे रोः थाने यादेशे कृते

‘देवाय्+इह’ इित ि थते "लोपः शाक य य

‘देवाियह’ इित प यं िस म् । य परतो

सि त’ इ य अश् परक वाभावात् कृतसू ा ा ौ

िवसग । िवसग य "िवसजनीय य सः

एव िवक पेन कृते ‘देवाः सि त ‘भोस्+अ युत’ इ य वे कृते

वतते -

ाकरणम् एवं भाषािव ानं च(Grammar and Linguistics

folxZLokfnlU/h

आद् गुणः" इ यनेन गुणैकादेशे कृते "एङः पदा तादित इित पं िस म् ।

अतो रोर लुताद लुते" इित सू ाद् अ लुतादत इित अनुवतते ‘रोः

इ यत उदिप । तथा च वृि ःअ लुतादतः पर य रो ः याद् हिश । उदाहरणम्- इ य "ससजुषो ः" इ यनेन वे कृते "हिश च

इ यनेन गुणैकादेशे च “िशवो व ः” इित पं िस म् । सू े रो

इित उकारानुब ध हणात् रेफ य उ वं न भवित । यथा ातर् - +अ इ य

इ य च रेफ य उ वं न भवित । ातर् इित रेफा तम यम् । ातृ श दात् स बु ौ सुलोपे

" इित ऋकार य गुणोऽकारो रपरः। अ रेफो श द य नाि त अत एव अ ो वं न भवित तेन ातर ातग छ इित रेफघ टतमेव पं िस म् ।

भोभगोअघोअपूव य योऽिश

ोलघु य तरः शाकटायन य गा य य

भोस् भगोस् अघोस् इित यो िनपाताः । अपूव य इित अः पूव य य तादृश -

ए पूवक य रोयादेशः यादिश परे । उदाहरणम्

इ य वे कृते अवणपूवको यो त मादिश परे रोः थाने यादेशे कृते

लोपः शाक य य" इित सू ेण िवक पेन यलोपे कृते

इित प यं िस म् । य परतोऽश् नाि त त तु न वतते । यथा

इ य अश् परक वाभावात् कृतसू ा ा ौ " खरवसानयो वसजनीयः

िवसजनीय य सः" इ यनेन स वे ा े " वा श र" इित िवसग य िवसग देवाः सि त’ इित पं साधु ।तदभावे देवा सि त इ यिप साधु ।

इ य वे कृते "भोभगोअघोअपूव य योऽिश" इित सू ेण य वे कृते सू ं

Grammar and Linguistics) एङः पदा तादित" इ यनेन पूव पे

रोः’ इ यिप । "ऋत उदाहरणम्-

हिश च" इ यनेन रो

इित पं िस म् । सू े रो

अ इ य ातर्+ग छ इ य च रेफ य उ वं न भवित । ातर् इित रेफा तम यम् । ातृ श दात् स बु ौ सुलोपे

कारो रपरः। अ रेफो श द य नाि त ,

ातग छ इित रेफघ टतमेव पं िस म् ।

भोस् भगोस् अघोस् इित यो िनपाताः । अपूव य इित अः पूव य य तादृश इ य वे कृते अवणपूवको यो त मादिश परे रोः थाने यादेशे कृते

इित सू ेण िवक पेन यलोपे कृते ‘देवा इह’

श् नाि त त तु न वतते । यथा ‘देवा

खरवसानयो वसजनीयः" इित सू ेण इित िवसग य िवसग इित पं साधु ।तदभावे देवा सि त इ यिप साधु ।

इित सू ेण य वे कृते सू ं

सं कृतम् प सं या – 2, ाकरणम् एवं भाषािव ानं च पा ांशसं या- 20,

folxZLokfnlU/h

ोलघु य तरः शाकटायन य

अ य वृि ः - पदा तयोवकारयकारयोलघू

भो घटकयकार त माद् अिश

िवधीयते । य य यकार य म यभाग य मूलभाग य च शैिथ यं

पािणनीये ाकरणे दृ यते । एवं

लघु य य वै क पक वात् अलघु य े ओतो गा य य

त य वृि ः - ओकारात् पर य लोप य िन य वे गा य हणं

पदा त यैव लोपो भवित । पदा त वाभावे

उिञ च पदे

अवणपूवयोः पदा तयोयवयोल प इ सं ायाम् उ इ येवाविश यते ।

श द य ‘भोभगोअघोपूव य सू ेण अवणपूवकाद् यश दात्

1.5 रेफसि धः

िविधसू म्-

रोऽसुिप

वा तकम्अहरादीनां प या दषु वा रेफः

अपवादवा तकम्-

वा तकम् पराि रथ तरेषु वं वा यम्

रोऽसुिप

अ नो रेफादेशः या तु सुिप । श द य रेफादेशः। स च ‘अलोऽ य य

ि तीय य 'खरवसानयो वसजनीयः

पं साधु । य तु सु परक वं त रेफादेशो न भवित सु परक वात् न रेफादेशः । अिप तु अहिनित सू

च कृते ‘अहो याम्’ इित पं िस यित । य द तु रेफादेश एव याद् तदा

न यात् त रोरेव रेफ य उ विवधानात् । तथा च

‘रोऽसुिप’ इित सू म् ।

वा तकम् = पराि रथ तरेषु वं वा यम्

ाकरणम् एवं भाषािव ानं च(Grammar and Linguistics

folxZLokfnlU/h

शाकटायन य

पदा तयोवकारयकारयोलघू ारणौ वयौ वा तोऽिश अिश परतः शाकटायन य मतेन यकार एव

वकार य उ ारणे िज वाया अ भाग य

शैिथ यं जायते स एव लघू ारण इ यु यते । नायमित र ो दृ यते । एवं लघु य े िवक पे यकारे ‘भोय युत’

अलघु य े यकारे सू ं वतते -

पर य पदा त य अलघु य य यकार य िन यं

पूजाथम्। तथा च लोपे कृते ‘भो अ युत’ इित भवित । पदा त वाभावे तु न लोपः । तथा च तोयिमित पदा तयोयवयोल प उिञ परे । उञ् इित िनपातः । त य

िश यते । ‘सस् + उ +एकाि ः’ इ य सकार य योऽिश’ इित सू ेण यकारे कृते कृतसू ेण यश दात् उञ् परे यश द य लोपे ‘स उ एकाि ः’ इित

= अहरादीनां प या दषु वा रेफः

= पराि रथ तरेषु वं वा यम्

रेफादेशः या तु सुिप । ‘अहन् अहन्’ इ य सु परक वाभावात्

अलोऽ य य’ इ यनेना य य थाने । ‘अहर् अहर्

खरवसानयो वसजनीयः' इ यनेन अवसानिनिम के िवसग कृते

पं साधु । य तु सु परक वं त रेफादेशो न भवित । यथा अहन्

सु परक वात् न रेफादेशः । अिप तु अहिनित सू ◌ेणैव वे कृते 'हिश च' इ यनेन रो

इित पं िस यित । य द तु रेफादेश एव याद् तदा ‘

न यात् त रोरेव रेफ य उ विवधानात् । तथा च ‘अहन्’ इ य यैव सू य अपवादोऽयं

पराि रथ तरेषु वं वा यम् -

Grammar and Linguistics) तोऽिश परे । अ यो

लघु य तर एव अ भाग य उपा भाग य इ यु यते । नायमित र ो वणः

इित पं साधु ।

िन यं लोपः या दित । इित पं िस म् । तोयिमित पं िस म् ।

िनपातः । त य ञकार य सकार य वे कृते त य

‘उिञ च पदे’ इित इित पं िस म् ।

इ य सु परक वाभावात् ‘अहन्’

अहर् अहर्’ इित जाते रेफ य इ यनेन अवसानिनिम के िवसग कृते ‘अहरहः’ इित यथा अहन् याम् इ य +

इ यनेन रो वे गुणे

‘हिश च’ इित उ वं

व सू य अपवादोऽयं

सं कृतम् प सं या – 2, ाकरणम् एवं भाषािव ानं च पा ांशसं या- 20,

folxZLokfnlU/h

पा यतमेषु परेषु अह श द य वं व म् इ यथः । उदाहरणम्

अहन् पम् इ य अहन् इित सू ेण वे ा े रेफादेशे ा े ित सूयते ।

कृते श द य ‘हिश च’ इ यनेन उ वे च कृते गुणे

'रोऽसुिप' इित सू ेण रेफे तू वं न याद् । एव अहोरथ तरम् इ या द पािण िस यि त । वा तकम् अहरादीनां प या दषु

‘अहर्पित ◌ः’इ य +

तदपवाद वेन रेफ य रेफिवधानं यते । ति धानसाम याद् न िवसगः

िस म् । एवं ‘िगर्पितः ,धुर्+

‘गीपितः’ ‘धूपितः’ इित पं िस म् । रेफ य वैकि पक वा

बो ौ ।

2.4 लोपसि धः

2.4.1 यलोपिविधः

हिल सवषाम्

भोभगोअघोअपूव य उदाहरणम्-

भोस्+देवा इ य 'ससजुषो

सू ेण य वे कृते ‘हिल सवषाम्

एवं भोय्+ल मीः= भो ल मी

नम ते, अघोय्+यािह =अघो

याि त इ यादीिन । इदं च पूव मेण बो म् । 2.4.2 रेफलोपसि धः

िविधसू म् -

रॊ र

ासि गकसू े-

लोपे पूव य दीघ ऽणः

िव ितषेधे परं

ाकरणम् एवं भाषािव ानं च(Grammar and Linguistics

folxZLokfnlU/h

पा यतमेषु परेषु अह श द य वं व म् इ यथः । उदाहरणम् - +

पम् इ य अहन् इित सू ेण वे ा े 'रोऽसुिप’ इित सू ेण तदपवादभूतेन

। तथा च ‘ पराि रथ तरेषु वं वा यम्’ इित वा तकेन वे

इ यनेन उ वे च कृते गुणे ‘अहो पम्’ इित पं िस यित । अ ािप इित सू ेण रेफे तू वं न याद् । एवम् अहन्अहोरा ः= रा ः+,

पािण िस यि त । =

अहरादीनां प या दषु वा रेफः

'खरवसानयो वसजनीयः’ इित सू ेण रेफ य िवसग ा े तदपवाद वेन रेफ य रेफिवधानं यते । ति धानसाम याद् न िवसगः ‘

धुर्पितः+’ इ य ‘व पधाया दीघ इकः’ इित

इित पं िस म् । रेफ य वैकि पक वाद् प े िवसग प मानीयौ यथायथं

पूव य ल वलघू ारण य यकार य लोपः या िल ससजुषो ः' इ यनेन वे कृते ‘भोभगोअघोअ सवषाम्’ इित सू ेण यकारलोपे कृते ‘भो देवा’

ल मी,भोय्+िव वृ दः=भो िव वृ दः, भगोय्

अघो यािह, देवाय्+न याः =देवा न याः, देवाय्

च सू ं ह येव वतते । हलित र े ‘देवा इह

।

दीघ ऽणः

कायम्

Grammar and Linguistics) -

इित सू ेण तदपवादभूतेन इित वा तकेन वे

इित पं िस यित । अ ािप , अहन् =रथ तरम्+

इित सू ेण रेफ य िवसग ा े

‘अहपितः’ इित पं

इित सू ेण दीघ कृते

प े िवसग प मानीयौ यथायथं

या िल सवषां मतेन । अपूव य योऽिश’इित

इित पं िस म् । भगोय्+नम ते =भगो

देवाय्+याि त =देवा

इह’ ‘देवाियह’ इित

सं कृतम् प सं या – 2, ाकरणम् एवं भाषािव ानं च पा ांशसं या- 20,

folxZLokfnlU/h

रॊ र

रेफ य रेफे परे लॊपः या दित उदाहरणम् - पुनर् + रमते इ य लोपे कृते पुन रमते इित ि थते

लोपे पूव य दीघ ऽणः

सू िमदं वतते । ढकारलोपिनिम े पूव याणो दीघ भवित । तथा

रेफा मके परे पूव याणो दीघः

रेफ य लोपे िनिम ं ति मन् परतो

इित पं िस म् । एवं ह र उदाहरणािन िस यि त । अ सू ेण लोपे कृते पूव य दीघ न

परेणैवेण्

ऋतेऽणु द स इ यु े ः। अ अ श देन पूवणकारादेव

मनस्+रथः इ य 'ससजुषो

रेफलोपे च ा े। क य पूव वृि ः

िव ितषेधे परं कायम्

तु यबलिवरोधे सित शा योयुगपद् एक ाि ः पर वं त य बलव वम् इ+ यथः ।

‘पुना रमते’ इ यादौ 'रो र' इित अ ा ेः । 'पूव ािस म्' इित अिस वबोधनात् पूव 'हिश

पं िस यित । 2.4.3 सुलोपिविधः

िविधसू े-

एत दोः सुलोपोऽकोरन समासे

सोऽिच लोपे चे पादपूरणम्

ाकरणम् एवं भाषािव ानं च(Grammar and Linguistics

folxZLokfnlU/h

या दित वृि ः ।

इ य पुनश दघटकरेफाद् रमतेघटकरेफे परे सित ते -

वतते । ढकारलोपिनिम े ढकारे परतः रेफलोप निम े रेफे च परतः

भवित । तथा च वृि ः -ढरेफौ लोपयित तथा,ति म वण दीघः यात् । पुनर्+रमते इित ि थते रमतेघटकरेफः

परतो योऽण् पुनघटकाकारः त य दीघ भवित । एवं

ह रर्+र यः=हरी र यः,श भुर्+राजते=श भू

। अण एव दीघ भवित इ यु े ः तृढ्+ढ इ य न भवित अणभावात् ।

परेणैवेण् हाः सव पूवणैवाण् हा मताः । ऋतेऽणु द सवण य इ येतदेकं परेण तु । ।

पूवणकारादेव अ याहार हणेन म यग वेन ऋकार या हणात्

ससजुषो ः'इ यनेन वे कृते 'हिश च' इित उ वे

वृि ः क य बलव वं वा इित िनणायकं सू ं वतते । परं काय यात् इित वृि ः । अ य ा य

तु यबलिवरोधः । त अ ा यायीपाठानुसारं

यथः । ‘िशवो व ः’ इ यादौ 'हिश च' इित शा ं इित शा ं ल धावकाशम् । त ‘हिश च’ सू य इित शा ेण परशा य 'रो र' इ य य 'हिश

च' इ येव वतते एवं रेफ य उ वे गुणे च कृते

सुलोपोऽकोरन समासे हिल लोपे चे पादपूरणम्

Grammar and Linguistics) सित पूव य रेफ य

रेफलोप निम े रेफे च परतः

ति म वण अथाद् ढकारे

रमतेघटकरेफः पुनर् श द य भवित । एवं पुना रमते

राजते इ यादीिन 'ढो ढे लोपः' इित

ऋकार या हणात् । उ वे ा े 'रो र' इित

वतते ।

वृि ः । अ य ा य ल धावकाशयोः

अ ा यायीपाठानुसारं य य शा य शा ं ल धावकाशम्।

सू य श दाभावाद्

हिश च' इित कत े कृते ‘मनोरथः’ इित