आरोग्याची देखरेख आणि रोगांचे व्यवस्थापन

8 •ÊöÊάôÊÖË ëÎÅöÎÅ •Êé öÊÎÇÊ˘ÖÎ ‹ôúflêÊîì

{ ÄÊêË˙ öÎå¯åË ›ôÊòÊ, úÏóú ëìÄö ÿ†Ê∞Î, üË. ÄÎ. üáËú

îöÖô : üÊÇöË òÊùÊ˘ÖË  ˘îá⁄ôÊè îÏëÊü ÄöŒôÊÖË îë¯íèË áîÊìò“ôÎ 1950 ≈ôÊ üòÈÊöÊü üÈQ ÄöŒôÊè

•ÊË •Êé èËÖ èœœúÎ 1970 ò“ôÎ •ÊùôÊè ôùflúËîéÎ •ÊÅŒôÊè •ÊË.  ˘îá⁄ôÊè îÏëÊü ÄöŒôÊ≈ôÊ îë¯íèËè üÈPúÊèË≈ôÊ úûÊ˚è úÊîöÊè ôÎéÊöÎ òœflôñËá †Î ìüÇÊ˙èÍìÖ ü˘ÇÛ†è ÄöŒôÊè ôÎè †ÊÎèÎ. òÊ∞ •Äå≈ôÊ ÄÊ°Êè üÊÇöË òÊüÎ •Êé ÄúÖíÊöˢ≈ôÊ òœflôñËáÊÖÊ •Å˘åè îÈöúãÊ †ÙÖöË è˘∞£Êì •Êé ò†œœúÊ≈ôÊ òÊùÊ˘≈ôÊ òœflôñËáÊÖÎ ©œîÊëì †ÊÎè •ü¤ôÊòÈ°Î ÄöŒôÊè ôÎèÊÎ. ùÊ›úè òœflôùÎèË≈ôÊ ëÔfiäÄÊÎìÊèÍì òÊùÊ˘≈ôÊ •ÊöÊάôÊÖË ëÎÅöÎÅ •Êé œôÊ˘ìÊ †ÊÎéÊ⁄ôÊ öÊÎÇÊ˘ÖÎ ‹ôúflêÊîì ÄöéÎ ôÊ ñÊñË ò†œœúÊ≈ôÊ ãö¤ôÊ •Ê†Îè. òœflôùÎèË ÄöéÊ⁄ôÊ˘ìÊ öÊÎÇöÊß˙òÈ°Î òÊÎã¥Ê îÛòÊéÊè •Ê ˙êÄ ìÈÄüÊì üÊÎüÊúÎ ÊÇèÎ. òœflôùÎèË≈ôÊ ÄÊÅ˘åÊ≈ôÊ ëöÿôÊì öÊÎÇÊÖË ÊÇé àʤôÊü •Êé òÊùÊ˘ìÊ ©îÖÊö ëÎŒôÊ≈ôÊ îë¯íèË îÊö îÊåŒôÊüÊãË †ÊÎéÊöÊ ÅÖ˙ †Ê ©œîÊëìÊüÊãË ÊÇéÊ⁄ôÊ ÅÖÊ˙è ¢éËô úÊç ÄöèÊÎ. ìÏü ˙ÇÄ áËô îöü˘flêÊ˘ò“ôÎ öÊÎÇÊ˘≈ôÊ üòflôÊ ¢Êè ôÎè ìʆËè. ÄÊöé öÊÎÇÇÛflè / ëÍñ°Î  ˘ÄúÊ èéÊúÇÛflè òÊüÎ ó¢ÄÊ˘≈ôÊ èåÊ¡ôÊè ü†áÇœôÊ ëÍö ÄÎÎ áÊèÊè. œôÊòÈ°Î •èùô êÊÎå¥Ê ÉäìÊ˘èÖ ìÏü ˙ÇÄ îöü˘flêÊ˘èË öÊÎÇöÊß˙ ñë¯ë òÊ†èË £Êè †ÊÎèÎ.

ìÏü ˙ÇÄ îöü˘flêÊ˘ò“ôÎ, òÊùÊ˘ÖË ÇëË˙ †ÊÎè ìʆË. èÎ •ÊîÊΕÊî úÅÈöÎÎ •üèÊè. ñ˘ëflè îöflêèËè òÊ∞

ÇëË˙ìÎ èÎ ÄÊ΢ñ¤ôÊü èÊé ôΙì èÎ öÊÎÇÇÛflè †ÊÎŒôÊÖË ù¿ôèÊ áÊflè îÛòÊéÊè •üèÎ.

«ôÊ˘ÖË òœflôùÎèË ÄöÊúôÊÖË œôÊ˘ÖË ùÊöËöÄ îöflêèË ÖÊ˘ÇË •üË ÿ†éáÎÖ œôÊ˘ÖÎ •ÊöÊάô ÖÊ˘ÇÎ öʆèÎ. òœflôùÎèËèË òÊùÊ˘≈ôÊ •ÊöÊάôÊÖÎ ‹ôúflêÊîì ÄöŒôÊüÊãË œôÊ˘ìÊ †ÊÎéÊ⁄ôÊ öÊÎÇÊ˘ìÊ êÊÎîúéÎ †ÊÖ ÖÊ˘ÇÊ îôÊ˙ô •Ê†Î. ©îÖÊöÊ˘îÎ¢Ê öÊÎÇ †Ê명 ìôÎ ôÊüÊãË ÄöÊúôÊ≈ôÊ ‹ôúflêÊîì îë¯íèË †¥Ê òœflôùÎèËèË îÛáÊèˢÖÎ

•ÊöÊάô ôùflúË öœôÊ äÄúèÎ. òÊùÊ˘ÖË öÊÎÇîÛèÄÊöÄù¿èË úÊçÊúË •Êé áËô îôÊ˙úöéÊè¤ôÊ •ìÎÄúí öÊÎÇÊ˘≈ôÊ ü˘üÇ˙á”ô áËúá˘è͢ùË œôÊ˘ìË ôùflúËöËœôÊ àÈ˘á ë¥ÊúË ôÊüÊãË ôÊ òÊùÊ˘ìÊ òÈñÄ •Êé ôÊάô •üÊ •Ê†Êö ëÎéÎ ò†œœúÊÖÎ •Ê†Î, œôÊòÈ°Î òÊùÊ˘ÖÎ üú˙üÊíÊöé •ÊöÊάôëÎÅË üÈíÊQ ùÄèÎ. òœflôùÎèËòíË òÊùÊ˘ò“ôÎ ìòÊ˙é

†ÊÎéÊ⁄ôÊ öÊÎÇÊÖÎ ìëÊì úÄö üòáéÎ •Êú›ôÄ •Ê†Î. ôÊüÊãË òÊùÊ≈ôÊ úè˙éÈÄËè îåéÊöÎ ïöÄ •Êé œôÊ˘≈ôÊ ÅÊŒôÊ≈ôÊ üúôËè †ÊÎéÊöÎ ñë ôÊ ÇÊÎfiäË •Êî¤ôÊ ìöË¢éÊè èœÄÊ° •Ê¤ôÊ îÊ†áÎè. òÊùÊ˘≈ôÊ úè˙éÈÄËúö •Êé œôÊ˘≈ôÊ •”ìÇÛ†é îë¯íèËúö ñÊöÄÊß˙ìÎ ¢ ëÎ îÊ†áÎ. ÄÊöé œôÊòÈ°Î †ÊΙ ÉÊèΤôÊ öÊÎÇöÊß˙ÖÎ ìëÊì úΰÎîÍúË˙Ö

¢Êè ôÎ™ì •íÄèò îÛáÊ öÊÎÇÇÛflè †ÊÎŒôÊ•ÊíËÖ œôÊúö ãÊÎü ©îÊôôÊÎáìÊ •ÊÅŒôÊè ôÎèË. òÊùÊ˘ÖË ©îá ÄöŒôÊüÊãË úÊîöÎË îÛáÊèË •Êé œôÊÖË •úflêÊ ôÊ ñÊñˢúö öÊÎÇÊ˘ÖÊ îÛÄÊö •Êé œôÊÖË èËúÛèÊ •ú˘ñÍì •üèÎ.

•ÊhèË ¹ : ÉäÄÊ˘ÖÊ îöflîöü˘ñ˘í

«ôÊúÎ°Ë ´ÅÊëÊ öÊÎÇ †ÊÎèÊÎ è΋†Ê œôÊè èËì ò†œœúÊ≈ôÊ ÉäÄÊ˘ÖÊ îöflîöü˘ñ˘í ôÎè •üèÊÎ. †Î èËì ÉäÄ ÿ†éáÎ «ôÊúö îöéÊò †ÊÎèÊÎ •üÊ òÊüÊ, ü˘üÇ˙ ìòÊ˙é ÄöéÊöÊ öÊÎÇá˘èÍ •Êé îôÊ˙úöé. îôÊ˙úöéÊ≈ôÊ ÉäÄÊè

©ëÊ., îÊŒôÊ≈ôÊ ÇÈéúœèÎè áö ñë †ÊÎè •üèË èö œôÊÖÊ òÊùÊ˘úö èéÊúÇÛflè îöéÊò †ÊΙì èÎ îöéÊòË

•ÊáÊöË îåèÊè. ôÊÖÊ îöéÊò ÿ†éáÎ òÊÎã¥Ê îÛòÊéÊúö öÊÎÇÊÖË üÊê ôÎèÎ.

«ôÊúÎ°Ë  ˘îá⁄ôÊè òœflôîÏëÊü ÄöŒôÊè ôÎè •üèÎ •ùÊúÎ°Ë áö •ÄflòÊè úÎÇ°¥Ê îë¯íèËìÎ îôÊ˙úöéËô ñë àÊÎ áüÎ { îÊŒôÊÖË ¢ÊöèÊ, èÊîòÊì, îÊŒôÊè úöÉ°ÎÊ •ÊÙ¿üËáì •Êé ÇçÈ°îéÊ úÊçÊ èö, œôÊ˘ÖÎ

•ÊöÊάô ñÉåèÎ. ôÊ ùúÊô òÊüÎ ìËä ì †ÊèÊ°ŒôÊòÈ°Î •ùÊ òÊùÊ˘ìÊ èéÊúÊÊ üÊòÊÎöÎ áÊúÎ ÊÇèÎ. ´ÄëÊ ÄÊ öÊÎÇ îüöŒôÊüÊãË îÍöÄ •ùË îöflêèË ìòÊ˙é àÊË ÄË, ôÊ òÊùÊ˘úö ü˘üÇ˙á”ô †¤Ê ÄöŒôÊüÊãË öÊÎÇÄÊöÄ öÊÎÇá˘èÍ èôÊöÖ •üèÊè. îôÊ˙úöéËô ÉäÄÊ˘èË ìöìöÊ°¥Ê úóÊÇÊè ÄöŒôÊè ôÎéÊ⁄ôÊ òœflôùÎèË≈ôÊ îÛáÊèË ôÊ èê¤ôÊ flêÊìÄ îôÊ˙úöéÊÊ •ìÈÄÍè •ü¤ôÊìÎ œôÊîÛòÊéÎ ïöÄ ëÊÅúèÊè.

 ˘îá⁄ôÊè¤ôÊ òÊùÊ˘ìÊ †ÊÎéÊ⁄ôÊ öÊÎÇÊ˘ÖÎ †Î úÇË˙Äöé îÈçËîÛòÊéÎ :

1. •ÊìÈú˘ùÄ öÊÎÇ

2. îÊÎûÄ v‹ôÊ˘≈ôÊ ÄòèöèÎìÎ †ÊÎéÊöÎ öÊÎÇ

3. îôÊ˙úöéËô ÄÊöéÊ˘ìË †ÊÎéÊöÎ (îÛÄÊù, èÊîòÊì, ¢ÊöèÊ •Êé •ÊÙ¿üËáì; ìÏü ˙ÇÄ •Êé òÊìúì ˙òè îÛëÍûèÎ) öÊÎÇ

4. †ÊèÊ°èÊ˘ìÊ †ÊÎéÊ⁄ôÊ ùÊöËöÄ ßáÊ˘ìË †ÊÎéÊöÎ öÊÎÇ

5. ü˘üÇ˙á”ô öÊÎÇ (úûÊéÍ, áËúÊéË, ÄúÄÎ ßœôÊëË)

òÊùÊ˘ìÊ †ÊÎéÊöÎ ñ†ÈèÎÄ öÊÎÇ †Î ü˘üÇ˙á”ô ìüèÊè. áö œôÊ˘ÖÎ •ÖÍÄ ìëÊì àÊÎ ú œôÊÖË ÄÊöéÎ •ÊΰÅèÊ

•ÊË ú œôÊ˘≈ôÊ ëÏì˘ëì ‹ôúflêÊîì îë¯íèËè ñë ÄÎÎ èö öÊÎÇÊÖÎ ìô˘∞é •Êé üòÍ° ©≈ÖÊäì ÄöèÊ ôÎß˙.

òœflôùÎèË≈ôÊ ßèö îôÊ˙ôÊ˘≈ôÊ èÈìÎìÎ  ˘îá⁄ôÊè¤ôÊ òÊùÊ˘ìÊ •ÊìÈú˘ùÄ ÄÊöéÊ˘ìË •Êé îÊÎûéÊòÈ°Î †ÊÎéÊ⁄ôÊ öÊÎÇÊ˘ìË ∞Êü †ÊÎŒôÊÖÊ ü˘óú ÄòË •üèÊÎ ú †Î îÍé˙îéÎ äÊ°èÊëÎÅË ôΙ ùÄèÎ. òœflôñËáÊÖÊ üÛÊÎè ‹ôúflêè îÊöÅÍì ÉÎè¤ôÊü •ÊìÈú˘ùÄ öÊÎÇ èüÎÖ òœflôñËáÊÖË †ÊÎéÊöË †ÊìË ÄòËè ÄòË ÄöèÊ ôÎß˙. •ôÊάô îÊÎûéÊìÎ †ÊÎéÊöÎ òÊùÊ˘≈ôÊ öÊÎÇÊ˘ÖÎ ìëÊì ÄöéÎ ÄãËé •üèÎ. èüÎÖ œôÊ˘≈ôÊ ©îÖÊöÊüÊãË ÅÊü £Êì •üéÎ ÇöáÎÖÎ •Ê†Î. îÊÎûéÊ≈ôÊ

•ôÊάô îë¯íèËìÎ †ÊÎéÊöÎ öÊÎÇ ìô˘∞éÊÅÊË •ÊéŒôÊüÊãË òÊùÊ˘ìÊ ‹ôÊúüÊôÄöœôÊ èôÊö ÄÎÎÎ òœflôÅÊë¥ ëÎéÎ

©Öè ãöèÎ. òÊ∞ ôÊüÊãË ÅÊë¥Ê≈ôÊ üÊãúéÈÄËüÊãË ú ÅÊéÎ ëÎŒôÊüÊãË ôÊάô ÄÊ°áË ÉÎéÎ áPöËÖÎ •Ê†Î. èÊ«ôÊ flúQîÊè •Ê†Êö ë¥ÊôÖÊ •üÎ èö ÅöÊñ ìüÎÎ •Êé ôÊάô öèËìÎ üÊãúÎÎ ÅÊë¥ òÊùÊ˘ìÊ ë¤ôÊü •ìÎÄ üòflôÊ ÄòË †ÊÎèÊè.

òœflôùÎèË≈ôÊ îë¯íèËìÎ úÊçúΤôÊ òÊùÊ˘îÎ¢Ê îôÊ˙úöéÊè †ÊÎè •üΤôÊ ñëÊÊ  ˘îá⁄ôÊèÎ òÊüÎ †Î

•íÄ îÛòÊéÊè üÊòÊÎöÎ áÊè •üèÊè. èÊîòÊì, üÊòÍ, îÛÄÊù, •ÊÙ¿üËáì •ùÊ îôÊ˙úöéËô ÉäÄÊ˘≈ôÊ îöflêèËèË ñëÊ˘òÈ°Î üòflôÊ ©ë¯óúÍ ùÄèÊè •Êé œôÊ˘≈ôÊúö òÊè ÄöÊôÖË •ü¤ôÊü  ˘îá⁄ôÊèË òÊùÊ˘úö ñÊöÄÊß˙ìÎ ¢ îÍöúéÎ ò†œœúÊÖÎ •Ê†Î.

 ˘îá⁄ôÊ≈ôÊ áÊ°ËÖÊ •Êü (mesh) áÊflè îÛòÊéÊè ÄÎÎÎ ü˘Öôì, ó¢ÄÊ˘ÖÎ úÊflè‹ô •Êé òœflôñËáÊÖÊ

ìöÊ°Ê •ÊÄÊö ôÊòÈ°Î  ˘îá⁄ôÊèË òÊùÊ˘ìÊ ùÊöËöÄ ßáÊ †ÊÎŒôÊÖÊ ü˘óú •üèÊÎ. œôÊòÈ°Î öÊÎÇÄÊöÄ ü˘üÇ˙ †ÊΙ ùÄèÊÎ.

òÊùÊ˘ìÊ ÄÊ°áËîÍú˙Ä ì †ÊèÊ°éÎ †Î ôÊ üúÊ˚ÖÎ ÄÊöé ãQ ùÄèÎ.

òÊùÊ˘ìÊ îöáËúË üáËúÊ˘òÈ°Î †ÊÎéÊöÎ öÊÎÇ èüÎÖ üÍ‚òáËúÊ˘òÈ°Î †ÊÎéÊöÎ öÊÎÇ †Î ü˘üÇ˙á”ô •üèÊè ú œôÊòÈ°Î œôÊ˘ìÊ úÊÖúÊôÖÎ •üÎ èö öÊÎÇÊÖÎ •ÖÍÄ ìëÊì ú ôÊάô ©îÖÊö ôÊ ëÊΔ†Ë ÇÊÎfiäË ÄöÊ‹ôÊ ÊÇèÊè. •Êî¤ôÊ áËúìÖiÊè îöáËúË üáËú ìΆòË ôáòÊì üáËúÊúö îÊÎûéÊüÊãË •Êé úÊçËüÊãË •ú˘ñÍì •üèÊÎ. òÊùÊ˘è •Êç°Íì ôÎéÊöÎ îöáËúˢîÊüÍìÖÎ öÊÎÇ †Î ñ†ÈèÎÄ úÎ°Ê ´ÄîÎùËô •Êé îöáËúË hòË [•ÙÄÙ”êÊÎüÎïÊì, ìòÙäÊÎå, üfläÊÎå (hòË)

äýòÙäÊÎå, á°úÊ, ifläÎùôì •Êé ßèö ÙÿîÛÎ ú òÊüÎ] ôÊ ñ†ÈîÎùËô îÛÊŒôÊ˘òÊï˙è †ÊÎèÊè. ôÊîÏÄË ñöÎÖüÎ îöáËúË òÊùÊ˘≈ôÊ Ä¤¤ôÊúö ú œúÖÎúö ÖÄäÍì ñüèÊè •Êé òÊùÊ≈ôÊ ùöËöÊèË îÊÎûé ùÊÎûÍì ÇÎèÊè. ôÊòÈ°Î •ùÊ òÊùÊè úáìÊÖË Éä †ÊÎéÎ, •flúflêèÊ ôÎéÎ •Êé üöèÎùÎúäË òÔœôÍ ôÎéÎ •ä° ñìèÎ. öÊÎÇÄÊöÄ üÈ‚òáËú ìüÇ˙è..Ö áËô îöü˘flêÊè úÊflè‹ô Äöè •üèÊè •Êé œôÊ˘ÖÊ üú˙ëÍö ü˘ÖÊö •üèÊÎ. òÊüÎ èéÊúÊÅÊË •üÎ  ˘ÄúÊ œôÊ˘ìÊ

 ˘îá⁄ôÊ˘ò“ôÎ ùÊöËöÄ ßáÊ àÊË •üË èö öÊÎÇÄÊöÄ üÍ‚òáËúÊ˘ÄåÍì ü˘üÇ˙ †ÊÎŒôÊÖË ù¿ôèÊ úÊçèÎ. úÉäÄ ÄúÄÎ (ñÈöùËá”ô) •Êé úûÊéÍ †Î †Ë áËô îôÊ˙úöéÊè üÊòÊ”ôè.. •Êç°Íì ôÎèÊè. úûÊéÍ †Î îÎùË≈ôÊ •Êè îöáËúË ÿ†éÍì ÉÈüÍì flúè˘∞öœôÊ îÛáìì ÄQì îÛè áËú ìòÊ˙é ÄöèÊè. áú˘è òÊùÊ˘ìÊ ùöËöÊúö «ôÊ ßáÊ †ÊÎèÊè

•ùÊ áÅòÊ˘èÍì ÄÊ†Ë îÛÄÊöÖË ÄúÄÎ òÊùÊ˘≈ôÊ îÛúÎù ÄöèÊè èö úûÊéÍ †Î îÎùˢò“ôÎ îÛúÎù ÄQì îÎùË≈ôÊ îÛêì ü˘›Îûé îÛéÊËò“ôÎ ïÎöïÊö ÄQì flúè..ÖÎ úÏùfiä¥îÍé˙ îÛêì èôÊö ÄöèÊè. ôÊòÈ°Î •íÄÊíÄ îÎùË

úûÊé͢≈ôÊ ü˘üÇÊ˙≈ôÊ îÛóÊúÊÅÊË ôÎèÊè ú œôÊè¤ôÊ ü˘üÇ˙ àÊΤôÊ îÎùË òÔè †ÊÎèÊè.

úö úé˙ì ÄΤôÊîÛòÊéÎ ü˘üÇ˙á”ô •Êé •ü˘üÇ˙á”ô •üÎ ëÊΔ†Ë îÛÄÊöÖÎ öÊÎÇ òÊùÊ˘ìÊ †ÊΙ ùÄèÊè. úûÊéÍ, áËúÊéÍ •Êé ÄúÄÊ˘òÍ°Î †ÊÎéÊ⁄ôÊ ü˘üÇ˙á”ô öÊÎÇÊ˘ìÊ òÊüÎ ñ°Ë îåèÊè. ÿ†éÍìÖ úùÎû îÛÄÊöÖË üÈìôÊÎáè ©îÖÊö îë¯íèË •ùÊ òÊùÊ˘üÊãË öÊñúŒôÊè ôÎèÎ ÄË áÎéÎ ÄQì öÊÎÇÊ˘ÖË ÊÇé  ˘îá⁄ôÊèË òÊùÊ˘ìÊ †ÊΙ ìôÎ. •ü˘üÇ˙á”ô öÊÎÇÊ˘ò“ôÎ îôÊ˙úöéÊè †ÊÎéÊöÎ, ïÎöñëÊ˘ìË †ÊÎéÊöÎ öÊÎÇ, îÊÎûéúûôÄ üòflôÊ ú œôÊèÍì ©ë¯óúéÊöÎ •Êé •ÊìÈúÊ˘ùÄ öÊÎÇ

•üÎ îÛÄÊö ôÎèÊè.

îöáËúË  ˘ÄúÊ öÊÎÇÄÊöÄ üÈ‚òá˘èÍ •üèË •ùÊ öÊÎÇÄÊöÄ áÊÇÊ áö òœflôùÎèË ÄöŒôÊ•ÊíË ÄÎΤôÊ üúÎ˙¢éÊè •Êç°¤ôÊ èö œôÊ òœflôîÏëÊü ÄöŒôÊüÊãË äÊ°Ê‹ôÊ •üÎ ÄÎÎ èöË ÄÊ†Ë úÎ°Ê öÊÎÇÄÊöÄ ü˘Öô •üÎÎ òÊüÎ  ˘ÄúÊ òœflôñËáÊ˘òÈ°Î öÊÎÇÊ≈ôÊ üòflôÊ èùÊÖ öÊ†Í ùÄèÊè. ùúÊô òœflôʆÊöË î¢Ë  ˘ÄúÊ ßèö ü˘íËüÊíÍ ó¢ÄÊ˘≈ôÊ üÊ”ì“ôÊìÎ  ˘îá⁄ôÊè¤ôÊ îÏëÊüË≈ôÊ îë¯íèËè üòflôÊ ìòÊ˙é †ÊΙ ùÄèÊè.

è¿èÊ iòÊ˘Ä 1 ò“ôÎ  ˘îá⁄ôÊèË îÏëÊüË≈ôÊ úÎ°Ë †ÊΙ ùÄéÊ⁄ôÊ ü˘üÇ˙á”ô öÊÎÇÊ˘ÖË òÊ†èË ëË •Ê†Î.

ìëÊì•Êé©îÖÊö

˘îá⁄ ôÊèË òœ flôù ÎèË ò“ ôÎ ©ë ¯óúé ÊöÎ ü˘üÇ ˙á”ô öÊÎÇ

ìÊÎåÊúûÊéÍ (RNA)úûÊéÍêÄúÊóÍÄò˘ëÊúéÎ,•üÊòÊ”ô öœôÊîÊΆÊÎéÎ(‘Îä1)

Latescalcarifer áèÊåÊ©îÖÊö©î÷íìʆË. 2.ßöåÊ΋†ÊôößöåÊÎúûÊéÍòÊùÊÊî˘åÈöÊÎdžÊÎèÊÎúêÄúÊ áÊéúèÊÎ.ĤÎö¿èñ˘ñÊ° ëüèÊè.òÊüÊÄÊ°ÊîåèÊÎ.œôÊÖË óÍÄò˘ëÊúèÎ.èîÊüéËÄΤôÊü ĤÎïÄÈäÎÎëüèÊè.†Êè Êú¤ôÊüœôÊèÍìö¿èüÛÊú†ÊÎèÊÎ. åÊΰ¥Êèö¿è©èöèÎúåÊΰÎÊ ëüèÊè.òÊùÊÖˑˆÊïÄä ëüèÎ.(‘Îä2)

Latescalcarifer (plate2)©îÖÊö©î÷íìʆËè. 3.ÿïÊÎüüßöåÊÎúûÊéÍòÊùÊ≈ôÊœúÖÎ≈ôÊå˙òüôÊ êöÊ≈ôÊîÎùˢèóöòüÊãúÊç (‘Îä3)

Rachycentroncanadum (üÄÊ) Latescalcarifer (áèÊåÊ)

îÊŒôÊÖËÇÈéúœèÊÖÊ˘ÇËöÊÅéÎ •Êé‹ôúflêÊîìÊ≈ôÊîë¯íèË ôÊάôöÊŤôÊüòÔœôÍÖÎîÛòÊé ÄòËÄöèÊôÎèÎ.

áË úÊ éÍ á” ô öÊÎÇ

Rachycentroncanadum úLatescalcarifer (áèÊåÊ)

’ÈòοúËì•ÊÙ¿üÊÎìÄ•Êÿ, äýÊôòêËîÛòü¤ïÊòêÊλÄÊàÊÎú •ÙòÊÙ¿üüì†ËèÊ΢åÊúÊäÎëÎŒôÊÖË •ÊÏûíáèÊå¥ÊüÊãË..•Ùÿîüì ú’ÊÎöïìÄÊÙèÊ΢åÊúÊäÎ 2.fläýΑäÊÎÄÊÙÄÊÙüüStreptococcusiniaeåÊΰ¥Ê≈ôÊ•ÊèîÊ˘çÈöÄËÜäÊôÎ™ì •˘íœúôÎéÎ.

RachycentroncanadumßöêÛÊÎòÊôüìäýÊôòêÊÎîÛò ü¤ïÊòêÊοàÊàÊÎ •ÙòÊÙ¿üËüì áèÊå¥Êò“ôÎùöËöÄÊ°ÎîåéÎ, úÖ∞îÊΆÊÎéÎ,úÔ¿ÄÊè•Êèå¥Êè, ‘ˆÎèúôhèÊèö¿èüÛÊú(‘Îä5)

áèÊå¥ÊüÊãË ßöêÛÊÎòÊôüìú flîÊôöÊòÊôüì 3.‹†ñÛ•ÊÎüüVibrioanguillarum Vibrioparahaemolyticus, V.anguillarumand V.alginolyticus

´¿àÊÙ‘êÊòôÊ(åÊΰ¥Ê˘ÖÊ•ÊÄÊö úÊçéÎ).îÔfiãîöÊ≈ôÊè°ÊÅÊË áÅòʆÊÎéÎ.áìì΢vôÊèö¿èüÛÊú

(‘Îä6)

Rachycentron canadum’ÎòοúËì•ÊÙ¿üÊÎìÄ •Êÿ’ÈöÊÎïìÄÊÙ ôÊ˘ÖÎèÊ΢åÊúÊäÎîÛÊùì 4.ùöËöÊ≈ôÊîÔfiãóÊÇÊúöÊ ö˘ÇÊÖÎïÊÎåùöËöÄÊ°ÎîåéÎ (‘Îä7)

Latescalcarifer úsnapper‹ôúflêèîÊÎûéúôÊάôìÇÊ 5.áËúÊéÍá”ô ß”äöÊôäü

Vibrioalginolyticus•Êèå¥ÊÖÊëʆúôhè†öúä†ÊÎéÎ. (‘Îä8)

Rachycentroncanadum

i.öÊÎÇöÊÎÇÄÊöÄüáËúìëÊì/¢éÎöÊÎÇÇÛflè†ÊΙ©îÖÊö ùÄéÊöËòœflôîÛáÊèË 6.òÊôÄÊÎñÙ¿äÎöôòü˘üÇ˙AeromonashydrophilaœúÖÎúö¢èôÈ¿èáÅòÊ (•¤üö)åÊΰÎñʆÎöîåéÎ,œúÖÊ Çåë†ÊÎéÎ˘ÄúÊïÄÈäîåéÎ, êÄúÊ

Rachycentroncanadum©îÖÊöìʆËè 7.ùÎîäËÖÊîöàáéÎäÎöÊÙä ˘ÄúʬÊôåˢÇáËúÊéÍ ü˘üÇ˙

FlexibactersppîÛáÊèËùÎîäË≈ôÊîöÊÖÊíÍî†ÊΙììÊù (‘Îä9)

Latescalcarifer•ÊÙ¿üËäÎäýÊüÊô¿ËìôÈ¿è òœflôÅÊë¥˘ÄúÊüÊÎåôòò“ôÎ òÊùÊ˘ìÊflìÊìëÎéÎ. 8.òÊôÄÊÎñÙ¿äÊÎö•ÊÙüËüMycobacteriummarinumúöÖÎúöàÊÎÎúÛé,åÊΰÎñʆÎö îåéÎ.îÛÇè•úflêÎò“ôÎôhè, Rëô,•Ê˘∞ñ˘íÊÊëÎÅËúÛé

Latescalcarifer©îÖÊöìʆËè 9.ìÊÎÄÊ˙å•ÊÙüüÇÛÙòØéáËúÊéÍ¢ÈíÊìÊù,†ÊÖÊò˘ëÊúéÎ, œúÖÎÖÊö˘ÇìʆËüʆÊÎéΕÊé hùèÊ(‘Îä10)

LatescalcariferîöéÊòÄÊöÄ©îÖÊöìʆËè flú≈ÜîôÊ˙úöéËôÉäĆÎÖ öÊÎÇÊÊ•ÊúöÉÊèÎ.

îö áË úË öÊÎÇ

RachycentroncanadumÜÊÎä¥Ê•úflêÎèËòÊùÊ˘ìÊ4èÎ6 òìËäÎflú≈ÜîÊŒôÊèflìÊì 2.ü-Êß˙ü/üòÈv©úÊRachycentroncanadum: Parapetaluoccidentalis (ĤÎ)Caligusoviceps (ùöËöÊÖÊîÔfiãóÊÇ)Lates calcarifer:Argulusspp., Caligusspp.•Êé Lernanthropusspp.

ĤÎúœúÖÎÖÊ™èÄòÔœôÈ (ìÎiÊÙüü)áèÊå¥Êò“ôÎ îöáËúËü˘iÊòéÊìÎîÊ˘åÈöÊÎdžÊÎèÊÎ.

Rachycentroncanadum •ÊéLatescalcarifer©îÖÊöìʆËè 3.•òÊôÊÎåì•ÊÎüËüAmyloodiniumocellatumĤ¤ôÊ˘ÖËüÍ¢òëù˙ÄÊÅÊË èîÊüéËÄΤôÊüäýÊÎïÊΔäü¯ëüÍì ôÎèÊè.

{èÊ˘ñΕÊé¿ÊÎöÊοúËì åÊôïÊÙflïÎä 4.ÄòÊÙïÊÏöÊüüLicmophoraspœúÖÎúöòÊèÄä,îú°äö˘ÇÊÖË ÖÄÊÄËôÎéÎ.

{èÊ˘ñΕÊé¿ÊÎöÊοúËì åÊôïÊÙflïÎä 5.•ÊÙ¿äÊÊüòüOctolasmisspp.ĤÎúÄúÖ(‘Îä14)ùÎú˘åÎPanulirus polyphagus©îÖÊöìʆËè 6.‹†Êß˙äflîÊÙäåüü (îÊ˘çöÎåÊÇ)

Cryptocaryonsp.ùöËöÊúöîÊ˘ç⁄ôÊö˘ÇÊÖÎïÊÎå˘ÄúÊ •îœúÖÎÅʈÊìú•ìÎÄ öÊÅÊåËö˘ÇÊ≈ôÊîÈäÄÊ (‘Îä15)

LatescalcariferîÈöÎùÊÅÊÎËîô˚è˘îáöΆúéÎ •Êéü†áîÊΆÍìôÎèË•ùÊ ü˘üÇ˙á”ô•úflêÊ˘ìÊ•äÄÊú ÄöéÎ.

 ˘îá⁄ôÊèË òÊùÊ˘ÖÎ ú üáËúÊ˘ÖÎ •ÊöÊάô öÊÅŒôÊüÊãË •Êé öÊÎÇÊÖÊ ©vÎÄ †ÊΙ ìôÎ ôÊüÊãË •ÖÍÄ •Êé

•ÊÇÊ™ îë¯íèËìÎ ÄÎÎÎ ìëÊì ïÊôëÎùËö •üèÎ. «ôÊúÎ°Ë áËúÊéÍá”ô, ÄúÄá”ô  ˘ÄúÊ îöáËúË ôÊ˘òÈ°Î öÊÎÇÊ˘ÖÊ

©vÎÄ †ÊÎèÊÎ œôÊúÎ°Ë ¢éÎ ëüŒôÊüÊãË êÊÎåÊ ÄÊÊúíË áÊèÊÎ. òÊ∞ úûÊéÍá”ô öÊÎÇ œôÊ èÈìÎìÎ œúöè îüöèÊè ú œôÊòÈ°Î òÊÎã¥Ê îÛòÊéÊè òœflôùÎèËèË üáËú òÔœôÍòÈÅË îåèÊè. ñ⁄ôÊÖùÊ öÊÎÇä òÊùÊ˘≈ôÊ ñÊñèËè ñʆ¥ èîÊüéË îÈöÎùË •üèÎ. îö˘èÍ ÄÊ†Ë òÔè òÊùÊ˘≈ôÊ ñÊñèËè ùúîöË¢Ê (îÊÎflä òÊÙä˙ò¯) ÄöÊúÎ ÊÇèÎ. áÎéÎ ÄQì öÊÎÇÊÖÎ •ÖÍÄ

ìëÊì ÄöèÊ ôÎèÎ. òÊùÊ˘ÊÖÎ, èüÎÖ œôÊ˘≈ôÊ òÊ˘üÊÖÎ ìòÍìÎ ©œèò ©îÄöéÎ •üΤôÊ îÛôÊÎÇùÊ°Ê˘è îÊãúÍì îÈç≈ôÊ öÊÎÇÊÖÊ èîÊü ÄöèÊ ôÎèÊÎ.

öÊÙñä˙ •Êé ùÎïå˙ (1997) ôÊ˘≈ôÊ ü˘ùÊÎíìÊìÈüÊö öÊÎÇÇÛflè òÊùÊ˘ÖÎ ìëÊì àʤôÊúö œôÊ˘≈ôÊúö ÖÊö îë¯íèËìÎ

©îÖÊö ÄöèÊ ôÎèÊè.

1. öÊÎÇÇÛflè òÊùÊ˘ìÊ öüÊôìÎ  ˘ÄúÊ •ÊÏûíÎ •Êé îÊéË ôÊ ò±éÊè flìÊìÊÎîÖÊö ëÎéÎ.

2. òÊùÊ˘ìÊ öüÊôìÎ  ˘ÄúÊ •ÊÏûíÎ êÎä ÊúéÎ.

3. •”ìÊúÊäÎ öüÊôìÎ ú •ÊÏûíÎ òÈÅÊúÊäÎ ëÎéÎ.

4. áËúùÊfl∞Ëô ìô˘∞é.

1. flìÊìÊÎîÖÊö

«ôÊ òÊùÊ˘ìÊ œúÖÊ  ˘ÄúÊ Ä¤Î ôÊ˘ÖÎ öÊÎÇ àÊÎ •Ê†Îè •ùÊ òÊù˘ìÊ îÊŒôÊè úvÊ‹ô •ùË öüÊôìÎ úÊîQì flìÊìÊÎîÖÊö ÄöŒôÊè ôÎèÊÎ.  ˘îá⁄ôÊè äÊÄÎË öüÊôìÎ üóÊÎúèÊ≈ôÊ îôÊ˙úöéÊè îüQì áÊèÊè.  ˘îáöÎ  ˘ÄúÊ áÊ°Ë

©ÖË áÊèÊè •Êé œôÊè òÊùÊ˘ìÊ ‘ÙfläÄ  ˘ÄúÊ ÄÙ”‹†Êü≈ôÊ öÖìÊ úÊîQì ´Ä∞ ÄÎÎ áÊèÎ •Êé ì˘èö îÊŒôÊè †ÊΙ ùÄéÊöÎ îÛëÍûé äÊ°Íì ©îÖÊö ÄÎÎ áÊèÊè. •üÎ ÄöèÊìÊ ñ⁄ôÊÖëÊ úΰÎÖÊ •î‹ôô †ÊÎèÊÎ. èüÎÖ †Ë îë¯íèË óö üòÈvÊè¤ôÊ  ˘îá⁄ôÊè¤ôÊ òÊùÊ˘ìÊ ©îÖÊö ÄöŒôÊüÊãË Å ˙ÖÄ†Ë ãöèÎ. flìÊìÊÎîÖÊöÊ≈ôÊ úÎ°Ë òÊùÊ˘ÖÎ

•ÊÙ¿üËáì úÊîöŒôÊÖÎ îÛòÊéÎ úÊçèÎ. †Ê èÊé ÄòË ÄöŒôÊüÊãË ´öÎäü˙ úÊîö¤ôÊü òëè †ÊÎèÎ. öÊÙñä˙ ú ùÎïå˙

(1997)ôÊ˘ìË flìÊìÊÎîÖÊöÊ≈ôÊ úÎ°Ë ÉÎŒôÊè ôÎéÊ⁄ôÊ ÄÊ°áËñë¯ë ÅÊË òÈë¯ëÎ üÊ˘ÇèÎ •Ê†Îè.

(1) ©îÖÊöÊ≈ôÊ ÖÊÎúËü èÊü •ÇÊÎëö òÊùÊ˘ìÊ •”ì ëΙ ìôÎ.

(2) öüÊôìÊ˘ÖÎ ò±é ÄöŒôÊüÊãË ‘ÙfläËÄÖÎ  ˘ÄúÊ áflèÎîì ì ÄÎÎË óÊ˘åË úÊîöÊúËè.

(3) •ÊÏûíÊÖË òÊ∞Ê áÊflè †ÊΙ ìôÎ ôÊüÊãË úÊîöŒôÊè ôÎéÊ⁄ôÊ öüÊôìÊ˘ÖË ü˘†è ôÊάô öèËìÎ òÊÎáòÊî ÄÎÎË •üÊúËè.

(4) ©≈Ö èÊîòÊì •üΤôÊ ÄÊÊúíËè òÊùÊ˘ìÊ flìÊìÊÎîÖÊö ëÎŒôÊÖÎ äÊ°ÊúÎ.

(5) ©îÖÊöÊ≈ôÊ ëöÿôÊì •Êé ©îÖÊöÊ≈ôÊ •˘èË òÊùÊ˘ÖË ëÎÅöÎÅ ÄÎË îÊ†áÎ. òÊüÎ èéÊúÊÅÊË •ü¤ôÊü œôÊ òÊùÊ˘üÊãË úÊôÍò±ÄÊÖË (´öÎäü˙ÖË) üÊÎô ÄÎË îÊ†áÎ.

(6) ©îÖÊöÊÖÊ ü˘îÍé˙ ÄÊÊúíË îÍé˙ ÄÎÊ îÊ†áÎ. •”ôêÊ öÊÎÇ ñöÊ ì †ÊÎèÊ œôÊÖË èËúÛèÊ áÊflèÖ †ÊÎß˙.

2. êÎä ©îôÊÎáì

òÊϤôúÊì îÛáÊèË≈ôÊ ñÊñèËè  ˘ÄúÊ «ôÊ òÊùÊ˘îÊüÍì îÈçÖË îÛáÊ ìòÊ˙é ÄöÊúôÊÖË •Ê†Î •ùÊ òÊùÊ˘ìÊ úÏô¿èÄöœôÊ ©îÖÊö ë¥ÊúÎ ÊÇèË. ÄÊ†Ë •ÊÏûíΠߢáοùì≈ôÊ flúQîÊè îÛœôÎÄ òÊùÊÊ äÊÎÖÊúË ÊÇèË.

3. •”ìÊèÍì òÊÏÅÄ òÊÇÊ˙ìÎ ©îôÊÎáì

ÄÊ†Ë öÊÎÇÊ˘≈ôÊ ñÊñèËè òÊùÊ˘≈ôÊ ÅÊë¥Êò“ôÎ öüÊôìÎ ú •ÊÏûíÎ òü°Íì ÅÊë¥ ñìúÎ áÊèÎ. •ùÊ ÅÊë¥ÊìÎ öÊÎÇÊúö ìô˘∞é ÄöŒôÊÖÊ îÛôœì ÄÎÊ áÊèÊÎ. ‹ôÊîÊöË èœœúÊúö èôÊö ÄÎΤôÊ ÅÊë¥Êè •ÊÏûíÎ ÉÊŒôÊúûôË œôÊ œôÊ ÅÊë¥ èôÊö ÄöéÊ⁄ôÊ ‹ôÊúüÊôÄÊ˘ìÊ îäúéÎ ÄãËé •üèÎ, †Ê ´Ä ôÊ îë¯íèËÖÊ ÇÏöïÊôëÊ •Ê†Î. «ôÊúÎ°Ë ÄÈä¥Ê≈ôÊ flúQîÊèÎ èÊáÎ ÅÊë¥  ˘ÄúÊ •ÊÎüö úå¥Ê≈ôÊ flúQîÊè •Ê†Êö ëÊ áÊèÊÎ è΋†Ê •ÊÏûíÎ, ÅÊë¥Êè

òü°ŒôÊè ôÎèÊè. òÊùÊ˘ìÊ •”ì ÉÊŒôÊ≈ôÊ •ÇÊÎëö †Î ÄÎÎ áÊèÎ. üÈ¿ôÊ úå¥Ê˘≈ôÊ flúQîÊè¤ôÊ ÅÊë¥Êò“ôÎ

áÎäËì≈ôÊ üÊÎñè ò±é ÄQì èüÎÖ ôÊάô ñÊ˘íÄ ÉÊÍì •ÊÎûíÎ òü°ŒôÊè ôÎèÊè. •ÊÏûíÎ òü°¤ôÊúö ÖÊÎúËü èÊüÊ≈ôÊ •Êè òÊùÊ˘ìÊ •üÎ •”ì ÉÊèÎ áÊèÎ. ÖÊÎúËü èÊüÊì˘èö ÄÊ†Ë úå¥Ê˘èË •ÊÎûíÊÖÎ îÛòÊé ÉäÍ ÊÇèÎ. ÿ†éÍì

†Ë ÅñöëÊöË √ôÊúË ÊÇèÎ.

áÏúÄ ìô˘∞é

òÊùÊ˘úö á΋†Ê îöáËúË îôÊ˙iòé †ÊÎèÎ è΋†Ê öüÊôìÎ ú •ÊÏûíÎ úÊîöŒôÊÖÊ ÇÏöïÊôëÊÖ †ÊÎèÊÎ.Crenilobrus melops

•Êé Ctenolabrus upestris ôÊ WrasseüáËúÊ˘ÖÊ úÊîö ÄΤôÊü  ˘îá⁄ôÊè¤ôÊ òÊùÊ˘úö †ÊÎéÊ⁄ôÊ ™úÊ˘úö ÖÊ˘ÇÎ îöéÊòÄÊöÄ ìô˘∞é ò°úèÊ ôÎèÎ.WrasseúÊîöéÎ flúflè îåèÎÖ ùúÊô ©úÊ˘úö îöéÊòÄÊöÄ ìô˘∞é ÄöèÊ ôÎèÎ.

òœflôùÎèËúö ôÎéÊ⁄ôÊ öÊÎÇöÊß˙îÊüÍì †ÊÎéÊöÎ íÊÎÄÎ äÊ°ŒôÊÖÎ ©îÊô

1. ÖÊ˘ÇË öÊÎÇîÛèÄÊöÄ ù¿èË •üÎÎ ôÊάô òÊüÎ ìúåéÎ.

2. òÊìúì ˙òè îÛëÍûéÊ≈ôÊ üÛÊÎèÊîÊüÍì òÈ¿è •üÎË •ùË áÊÇÊ ìúåéÎ.

3. ü˘ÖôìÊüÊãË •ÊöÊάôîÍé˙ ´ÄüÊö¡ôÊ •ÊÄÊöÊÖÎ òœflôñËá †ÙÖöËòíÍì ÉÎéÎ.

4. òÊùÊ˘ÖÎ ìôòè ìöË¢é œôÊ˘≈ôÊ úè˙éÈÄËè †ÊÎéÊöÎ úÖ∞ ñë, ùöËöÊÖÊ ö˘Ç  ˘ÄúÊ ùöËöÊÖÊ •ÊÄÊö †¥Ê ñÊñË ¢Êè √ôÊ‹ôÊ. ìôòè îë¯íèËè òÊùÊ˘ÖÎ ìòÈìÎ ÉÎéÎ †Î öÊÎÇ ìô˘∞éÊüÊãË ÄöÊúôÊÖÎ ôÊάô íÊÎöé •Ê†Î.

5.  ˘îá⁄ôÊè †ÊÎéÊöË òÊùÊ˘ÖË ÇëË˙ äÊ°ÊúË. •íÄ ü˘¡ôÎìÎ œôÊ˘ìÊ ÄÊ΢ñÍ ìôÎ.

6. îÊŒôÊ≈ôÊ ÇÈéúœèÎ≈ôÊ îÛòÊéÊúö ëÎÅË ëÎÅöÎÅ ÄÎË îÊ†áÎ •Êé òÊùÊ˘≈ôÊ ßfiäèò ÇöáÊ ¢Êè ÉÎè¤ôÊ îÊ†áÎè.

7. èÊ«ôÊ •”ìÊè áö ñÈöùË  ˘ÄúÊ áËúÊé͢ÖË úÊç †ÊÎè •üÎ èö •üÎ •”ì òÊùÊ˘ìÊ ÉÊŒôÊÖÎ äÊ°ÊúÎ.

 ˘îá⁄ôÊè •èöË¿è ÅÊë¥ ÉÊÍ ìôÎ.

8. òÔè òÊùÊ˘ìÊ ÇÊÎÇ ÄÊçÍì äÊÄÊúÎ •Êé œôÊ˘≈ôÊ òöŒôÊ≈ôÊ ÄÊöéÊ˘ÖÎ ìëÊì ÄöÊúÎ.

9. òÊùÊ˘ìÊ ùÊöËöÄ ßáÊ †ÊΙ ìôÎ ÿ†éÍì òÊüÎ †ÊèÊ°èÊìÊ ÄòËèÄòË èÊé ëÎ™ì †°ÈúÊö îë¯íèËìÎ èÎ ü˘óÊ°ÊúÎè / †ÊèÊ°ÊúÎè.

10 áË ©îÄöéÎ òÊùÊ˘ÖÎ ìòÈìÎ ÉÎŒôÊüÊãË úÊîöË áÊèÊè èË ìáèÈ˚Ä ÄQì ÉÎéÎ áQöËÖÎ •Ê†Î.

References:

1. Beveridge, M. C. M. 1996. Cage Aquonrlture, 2nd ed.. Fishing News Books Ltd., Cambridge, 346 pp.

2. Kinne, O. (Ed.) (1980) Diseases of Marine Animals, Vol. 1: General Aspects, Protozoa to Gastropoda. Wiley, New York.

3. Noga, E.J. 1996. Fish Disease. Diagnosis and Treatment Mosby-Year Book, Inc, Missouri, USA 4. Rao, G Syda and Imelda, Joseph and Philippose, K K and Mojjada, Suresh Kumar (2013) Cage

Aquaculture in India. Central Marine Fisheries Research Institute, Kochi.

5. Roberts R.J. (2001) Fish Pathology, 3rd edn. W.B. Saunders, Philadelphia, PA

6. Sindermann, C. J. 1970. Principle diseases of marine fish and shellfish. Academic Press, New York.

7. Woo P.T.K. & Bruno D.W. (eds.), 2011. Fish Diseases and Disorders, Volume 3: Viral, Bacterial and Fungal Infections, 2nd edition, CABI, U.K., 940 pages.

8. Woo P.T.K. &Buchmann K. (eds.), 2012. Fish Parasites: Pathobiology and Protection, CABI, U.K., 400 pages.

9. Woo, P.T.K., D.W. Bruno and L.H.S. Lim (eds)., 2002. Diseases and disorders of finfish in cage culture. CABI Publishing, U

❀ ❀ ❀